ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΝΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΩΝ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

(ΚΑΙ ΚΑΠΟΙΕΣ ΜΝΗΜΕΣ ΠΟΥ ΑΝΑΚΑΛΕΙ Η ΑΜΥΓΔΑΛΕΖΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΛΕΡΟΥ)

 

Οι πρώτες φωτογραφίες από την Αμυγδαλέζα, με τους έγκλειστους μετανάστες πίσω από τα συρματοπλέγματα, αποτυπώνουν με τον πιο ανάγλυφο τρόπο τη νέα πραγματικότητα που έχει ήδη διαμορφωθεί. Τηρουμένων των αναλογιών και αν αφαιρέσει κανείς τις πορτοκαλιές στολές, οι φωτογραφίες αυτές δεν απέχουν πολύ, ως εικόνα, από τις αντίστοιχες από το ‘μακρινό’ Γκουαντάναμο και από όλα τα στρατόπεδα συγκέντρωσης παντού σ΄ όλο τον κόσμο, που μέχρι τώρα, τις τελευταίες δεκαετίες, ήταν γνωστά σ΄ αυτή τη χώρα απλώς ως ‘ειδήσεις’ και φωτογραφίες από ‘κάπου αλλού’. Αυτό το ‘αλλού’ τώρα είναι ‘εδώ’.

Η Αμυγδαλέζα, το πρώτο από τα δεκάδες στρατόπεδα που ετοιμάζονται για τους μετανάστες και τους διαφόρων ειδών ανεπιθύμητους αυτού του κοινωνικού συστήματος, δείχνει ότι το στρατόπεδο συγκέντρωσης δεν είναι κάτι που ανήκει στην ιστορία, μια ανωμαλία ενός μακρινού παρελθόντος, αλλά, όπως λέει ο Giorgio Agamben, «η κρυφή μήτρα και νόμος του πολιτικού χώρου εντός του οποίου εξακολουθούμε να ζούμε… την οποία πρέπει να μάθουμε ν΄ αναγνωρίζουμε διαμέσου όλων των μεταμορφώσεών της, στις ‘zones d’ attente’ των αεροδρομίων μας, όπως και σε ορισμένες περιφέρειες των πόλεών μας».(1)

Εχουμε να κάνουμε μ΄ ένα συστατικό στοιχείο του καπιταλισμού, ήδη από τον 19^ου αιώνα, που πήρε εκρηκτικές διαστάσεις στη χιτλερική Γερμανία στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο ως εργαλείο μιας πρωτοφανούς στην ιστορία συστηματικής γενοκτονίας και που, πλέον, αποτελεί κυρίαρχη μορφή της ύπαρξής του. Με την επέκταση, δηλαδή, παγκοσμίως, σε όλο και μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού μιας ‘κατάστασης εξαίρεσης’, αναστολής, δηλαδή, των θεμελιωδών δικαιωμάτων και του όποιου Δικαίου, έτσι ώστε να τίθενται ‘υπό φύλαξη’ άτομα ανεξαρτήτως οποιασδήποτε ‘επιλήψιμης διαγωγής’, αποκλειστικά και μόνο για ν΄ αποτραπεί ένας ‘κίνδυνος για την ασφάλεια του κράτους’-ένας κίνδυνος που τον προσδιορίζει ως τέτοιο ο εκάστοτε κυρίαρχος. (2)

Μέσα σ΄ αυτή την εποχή της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, αυτής που περιγράφεται ως η κατ΄ εξοχήν ιστορική περίοδος της ‘ελεύθερης, διαμέσου των όποιων συνόρων, κίνησης και κυκλοφορίας κεφαλαίων, αγαθών, πληροφοριών και ανθρώπων’, κάποιοι συγκεκριμένοι άνθρωποι, τα εκατομμύρια των ‘απόκληρων της παγκοσμιοποίησης’, οφείλουν (ως αποτέλεσμα ακριβώς της λειτουργίας αυτής της ‘ελευθερίας κίνησης του κεφαλαίου’) να ‘παραμένουν στη θέση τους’, ή, η όποια μετακίνησή τους, να γίνεται υπό όρους. Είναι η κίνηση, αυτό το εγγενές γνώρισμα της ανθρώπινης ύπαρξης, και όχι η ακινησία, που κατασκευάζεται ως κίνδυνος και αντιμετωπίζεται ως απειλή για την κανονικότητα της κατεστημένης Κοινωνικής Τάξης, καθώς «αποσταθεροποιεί την όποια προβλέψιμη σχέση ανάμεσα στην ταυτότητα, στην κοινότητα και στον τόπο».(3) Είναι ο πρόσφυγας και ο μετανάστης που ενσαρκώνουν αυτή την διάρρηξη και αποδόμηση της σχέσης μεταξύ τους, των θεμελιωδών κατηγοριών του έθνους- κράτους (έδαφος, τάξη και γέννηση, σύμφωνα με τον Agamben), θέτοντας στην ημερήσια διάταξη τις νέες μορφές της βιοπολιτικής της εξουσίας, που ως κύρια αποστολή έχουν, μεταξύ άλλων, την ρύθμιση και τον έλεγχο της μετακίνησης διαμέσου των συνόρων και, εν γένει, της όποιας κίνησης εκτός ‘ασφαλούς’ πρόβλεψης και προδιαγραφών, αλλά, επίσης, και όλων των ‘ενδιάμεσων τόπων’ και ταυτοτήτων που αυτή προκαλεί. Συστατικό στοιχείο αυτής της νέας βιοπολιτικής είναι η αντιμετώπιση όλων αυτών των ‘εκτός τόπου’, μέσα σε ‘ενδιάμεσους τόπους’ (οι προαναφερθείσες ζώνες αναμονής στα αεροδρόμια, γήπεδα, διαφόρων ειδών ‘κέντρα κράτησης’ ή ‘υποδοχής’ κοκ) διαμέσου της κυριαρχίας του Νόμου, που συνίσταται ακριβώς στην άρση της όποιας εφαρμογής των προβλέψεων του Νόμου για θεμελιώδη δικαιώματα και τα ονομαζόμενα ‘δικαιώματα του πολίτη’ – μέσα, δηλαδή, από μια ‘κατάσταση εξαίρεσης’.

Όπως στο παρελθόν, έτσι και σήμερα (πολύ περισσότερο σήμερα, σ΄ αυτή την χωρίς προηγούμενο κρίση του παγκόσμιου καπιταλισμού), η ‘κατάσταση εξαίρεσης’ παύει σύντομα να έχει ένα προσωρινό χαρακτήρα, ν΄ αναφέρεται, δηλαδή, σ΄ αυτή ή την άλλη προσωρινή και εξωτερική κατάσταση και γίνεται τρόπος ύπαρξης του συστήματος, ταυτίζεται με τον κανόνα.«Tο στρατόπεδο, όπως λέει ο Agamben, είναι ο χώρος που ανοίγεται όταν η κατάσταση εξαίρεσης αρχίζει να καθίσταται ο κανόνας».(4) Η πρόσκαιρη αναστολή του Δικαίου, με την επίκληση ενός εξωτερικού κινδύνου, «αποκτά τώρα μια μόνιμη χωρική δομή, η οποία, όμως, ως τέτοια παραμένει σταθερά εκτός κανονικής τάξης».(5) Κοινωνική Τάξη γίνεται, πλέον, η ίδια η κατάσταση εξαίρεσης.

Το στρατόπεδο είναι, λοιπόν, η χωρική δομή όπου η ‘κατάσταση εξαίρεσης’ ενσαρκώνεται ως κανονικότητα. Στρατόπεδο έχουμε μπροστά μας είτε πρόκειται για την Αμυγδαλέζα, είτε για τους χώρους περιορισμού και διαχείρισης των τοξικομανών, είτε για την πέραν των όποιων θεμελιωδών δικαιωμάτων διαχείριση οποιασδήποτε ομάδας του πληθυσμού και ανεξαρτήτως του πόσο σοβαρά είναι, ανάλογα με τη συγκυρία και τους συσχετισμούς, τα εγκλήματα που διαπράττονται (ενάντια σ΄ αυτές που έχουν προσδιοριστεί από την κυρίαρχη εξουσία ως ‘ζωές ανάξιες να ζουν’) από τον, υπό την όποια μετεκλογική σύνθεση, εντεταλμένο πολιτικό σχηματισμό της εξουσίας για την εφαρμογή του μνημονίου. Για στρατόπεδο πρόκειται όποια και αν είναι η ονομασία (‘κέντρα κράτησης’, ή ‘υποδοχής’ κοκ) και όποια κι΄ αν είναι η ιδιαιτερότητα μιας τέτοιας χωρικής δομής, εντός της οποίας ‘όλα είναι δυνατά’ να γίνουν πάνω στη ‘γυμνή ζωή’, στον στερημένο από κάθε δικαίωμα άνθρωπο.

Είναι χαρακτηριστικά για την ιστορική συνέχεια της στρατοπεδικής αντιμετώπισης των κοινωνικών αντιφάσεων και της ταξικής πάλης σ΄ αυτή τη χώρα, τα επιχειρήματα που κινητοποίησε ο Χρυσοχοϊδης και όλο το μνημονιακό σύμπλεγμα της εξουσίας (ΝΔ κλπ) για να πείσουν τις τοπικές κοινωνίες σε διάφορες περιοχές προκειμένου ν΄ αποδεχτούν την δημιουργία στρατοπέδων συγκέντρωσης μεταναστών στους κόλπους τους. «Στόχος είναι η ενδυνάμωση της τοπικής κοινωνίας, με την δημιουργία θέσεων εργασίας…. σε λίγο καιρό οι δήμαρχοι που τώρα είναι αρνητικοί στα κέντρα κράτησης θα μας παρακαλούν να τα φτιάξουμε στην περιοχή τους» (εφημ ΤΑ ΝΕΑ, 21/3/2012) . «Πρέπει να εξουδετερώσουμε την βόμβα, η οποία βρίσκεται στα θεμέλια της ελληνικής κοινωνίας, τη βόμβα του μεταναστευτικού, αντιμετωπίζοντας άμεσα το πρόβλημα», δήλωνε ο Χρυσοχοϊδης λίγο πριν δώσει την εντολή για ν΄ αρχίσει η μαζική (προεκλογική, μεν, αλλά θα έχει και συνέχεια) σκούπα και μεταφερθούν ο πρώτοι μετανάστες στην Αμυγδαλέζα. Λίγες μέρες αργότερα ο ομογάλακτος του Χρυσοχοίδη τροϊκανός υπουργός υγείας Λοβέρδος ανακάλυπτε την ‘υγειονομική βόμβα’ στα θύματα του trafficking και της τοξικοεξάρτησης που είναι φορείς του AIDS, ηγούμενος σε μια πρωτοφανή εκστρατεία διαπόμπευσης του θύματος για να συγκαλύψει τον θύτη που είναι αυτός ο ίδιος και το σύστημα που εκπροσωπεί - αλλά και επιβεβαιώνοντας την ανάλυση του Michel Foucault για τον υγειονομικό θεσμό, βασισμένο πάνω στο δίπολο ‘υγεία - αρρώστια’ ως αλληλοαποκλειόμενων αντιθέτων, ως μια από τις κυρίες μορφές κοινωνικού ελέγχου της σύγχρονης βιοεξουσίας.

Για όλες αυτές τις ‘βόμβες’ το σύστημα δεν έχει άλλη απάντηση από την αντιμετώπισή τους μέσω μιας κατάστασης εξαίρεσης και το στρατόπεδο.

Το πρώτο που θα είχε να υπενθυμίσει κανείς εν προκειμένω είναι ότι, πριν τον Χίτλερ, τα πρώτα στρατόπεδα στη Γερμανία είχαν δημιουργηθεί από τους Σοσιαλδημοκράτες. Αρχικά το 1923, όταν έκλεισαν σ΄ ένα στρατόπεδο χιλιάδες μέλη του τότε γερμανικού κομμουνιστικού κόμματος και, εν συνεχεία, ένα άλλο στρατόπεδο συγκέντρωσης για ‘αλλοδαπούς’, που φιλοξενούσε ως επί το πλείστον εβραίους (το πρώτο στρατόπεδο εγκλεισμού για εβραίους στον 20^ο αιώνα, πριν την εγκαθίδρυση των εθνικοσοσιαλιστών στην εξουσία). Όπως και τότε, έτσι και σήμερα, είναι οι κρατούσες δυνάμεις της πάλαι ποτέ ‘κοινοβουλευτικής δημοκρατίας’ που ανοίγουν στον δρόμο σε ναζιστικά μορφώματα, όπως η ‘Χρυσή Αυγή’, λειτουργώντας σε μια κατεύθυνση της οποίας οι ναζί είναι απλώς οι αυθεντικοί εκφραστές.

Το δεύτερο στοιχείο, που αναφέρεται σε μιαν από τις προηγούμενες ελληνικές εμπειρίες, έχει να κάνει με το πώς, οι δηλώσεις αυτές του Χρυσοχοϊδη για τον ‘αναπτυξιακό’ χαρακτήρα των στρατοπέδων συγκέντρωσης ανακαλούν αντίστοιχες δηλώσεις προ 65 χρόνων των τότε κρατούντων, όταν οι τοπικοί Δωδεκανήσιοι πολιτικοί παράγοντες προσπαθούσαν να πείσουν (πράγμα που τελικά το κατάφεραν) την κεντρική εξουσία (κυβέρνηση ήταν η γνωστή ΕΡΕ) ότι οι εγκαταλειμμένοι ιταλικοί στρατώνες στη Λέρο ήταν ο καταλληλότερος τόπος για την μεταφορά/εξορία των συνωστισμένων στα υπόλοιπα ψυχιατρεία της χώρας ψυχικά ασθενών.

Μια ‘ψυχιατρική βόμβα’ είχε δημιουργηθεί στην μετεμφυλιοπολεμική Ελλάδα των αρχών της δεκαετίας του 50, με χιλιάδες ψυχικά ασθενείς στοιβαγμένους στα ψυχιατρεία (Δαφνί, Δρομοκαίτειο, ΨΝ Θεσσαλονίκης) και οι ιθύνοντες που την δημιούργησαν (πολιτική και ψυχιατρική εξουσία) έψαχναν απεγνωσμένα να βρουν τρόπους (εννοώντας, τόπους) αποσυμφόρησης αυτών των στοιβαγμένων στους τεράστιους θαλάμους των ασύλων.

Πολιτικοί που συνδέονταν με την περιοχή επιχειρηματολογούσαν υπέρ της δημιουργίας (μέσω του Δημοσίου) θέσεων εργασίας στα οικονομικά καθημαγμένα μετά την ιταλική κατοχή Δωδεκάνησα και η δημιουργία ενός μεγάλου δημόσιου ιδρύματος σ΄ ένα μικρό νησί φάνταζε ως μια ευκαιρία. Τίποτα πιο θελκτικό για την κεντρική εξουσία από μια τέτοια ‘φτηνή’ λύση προκειμένου έτσι να υλοποιήσει την απόφασή της να εξορίσει τους ‘αζήτητους’ κάπου, όπου ήδη υπήρχαν εγκαταστάσεις (όσο κι΄ αν αυτές ήταν άκρως ανεπαρκείς και ακατάλληλες) και, ταυτόχρονα, καμιά διαμαρτυρία (αντίθετα, ανακούφιση) από τους ψυχιάτρους που συνεργάστηκαν πλήρως για την αποπομπή αυτών που οι ίδιοι είχαν κατασκευάσει ως ‘ανίατους’.

Το ιδεολόγημα που προβλήθηκε ως άλλοθι και ως περιτύλιγμα του εξοστρακισμού ήταν ότι ‘λύνουμε ένα πρόβλημα’ (την ‘βόμβα’ του υπερσυνωστισμού) πηγαίνοντάς τους εκεί για ‘καλλίτερα’. Όχι σε ένα ψυχιατρείο, αλλά σε μια ‘αγροτική αποικία’, όπως την ονόμασαν, για την επανένταξη των ασθενών. Το αποτέλεσμα είναι γνωστό. Από 650 που ήταν ο αρχικός αριθμός κλινών, βάσει του οργανισμού του νέου ιδρύματος, που άνοιξε τις πύλες του το 1958, έφτασε σύντομα τους 2750, με τους εγκλείστους να στοιβάζονται ακόμα χειρότερα απ΄ ό, τι εκεί απ΄ όπου τους μετέφεραν και συχνά να κοιμούνται ο ένας πάνω στον άλλο, στο ίδιο μέρος που έπρεπε να υπάρξει χώρος για να φάνε (και όχι μόνο). Μ΄ ένα ποσοστό θανάτων από τα πιο υψηλά διεθνώς (σε σχέση με τα αντίστοιχα στα άλλα ψυχιατρεία), από τους 4000 που συνολικά μεταφέρθηκαν στη Λέρο από τα άλλα ψυχιατρεία μέχρι το 1982 (όταν μπήκε φρένο στις περαιτέρω μεταφορές), το 1990 είχαν μείνει 1100.

Η τοπική οικονομία πράγματι άνθησε ως ιδρυματική οικονομία, ως θέσεις εργασίας για την πλειονότητα του πληθυσμού και ως προμήθειες για το ψυχιατρείο. Κράτος και κατεστημένη ψυχιατρική κατάφεραν να δέσουν (να παραμορφώσουν οικονομικά και ν΄ αλλοτριώσουν) μιαν ολόκληρη τοπική κοινωνία γύρω από ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης ειδικού τύπου, που κατέληξε να εκφράσει και να συμβολίσει σε ευρωπαϊκή κλίμακα, στα τέλη της δεκαετίας του 70 και σ΄ όλη την δεκαετία του 80, την πεμπτουσία του ιδρυματικού εξανδραποδισμού και εξόντωσης.

Το σύστημα αυτό δημιούργησε θέσεις εργασίας στο ίδρυμα, που ρόλος τους ήταν η επιτήρηση και η φύλαξη της ομάδας των εγκλείστων, ενώ ταυτόχρονα καλλιέργησε την ιδεολογική και συναισθηματική αποδοχή του ρόλου αφού, μέσω αυτού, κέρδιζε κανείς το ψωμί του. Ενός ρόλου που ανατέθηκε από την ψυχιατρική και το κράτος για μια διαχείριση των ασθενών ως αντικειμένων, που πρέπει να φυλαχτούν για να μη δραπετεύσουν, να συντηρηθούν βιολογικά και να πειθαρχήσουν.

Και αυτή ήταν μια επιπλέον ‘παρενέργεια’ της εξορίας των ψυχικά ασθενών στη Λέρο : ο εξαναγκασμός, δηλαδή, μιας μικρής αλλά ζωντανής κοινωνίας, στο δρόμο μιας δύσμορφης ‘ανάπτυξης’, σ΄ ένα δρόμο όπου, από γενιά σε γενιά, όλο το ζωντανό αίμα αυτής της κοινωνίας, νέοι που γίνονταν μεσήλικες, έφταναν να συνταξιοδοτούνται έχοντας περάσει μια ζωή στην υπηρεσία του ιδρύματος, φύλακες των «νεκρών ψυχών». (6)

Το τέλος μιας τοπικής ‘ανάπτυξης’ βασισμένης πάνω σ’ ένα ολοπαγές ίδρυμα (σ΄ ένα, εν τη ουσία, στρατόπεδο συγκέντρωσης ψυχικά ασθενών, τουλάχιστον μέχρι να ξεκινήσουν οι προσπάθειες της μεταρρύθμισης στην δεκαετία του 90) έχει φτάσει εδώ και καιρό, όταν το ίδρυμα, από ένα σημείο και πέρα, έγινε εμπόδιο (αντί διέξοδος) για το σύστημα. Η τοπική ‘ιδρυματική οικονομία’ πνέει τα λοίσθια καθώς μειώνεται με όλο και πιο ταχείς ρυθμούς ο αριθμός των εναπομεινάντων, υπέργηρων πλέον, ασθενών.

Η περίπτωση της Αμυγδαλέζας και των άλλων στρατοπέδων μεταναστών που ετοιμάζονται σε όλη τη χώρα μπορεί, φυσικά, μόνο κατ’ αναλογίαν να συγκριθεί με την εμπειρία της Λέρου. Τηρουμένων, ωστόσο, των αναλογιών, δεν θα έπρεπε να διαφύγει της προσοχής ο διαχρονικός χαρακτήρας της επιχειρηματολογίας της εξουσίας, επωφελούμενης και από την μαζική ανεργία και την οικονομική κατάρρευση των τοπικών κοινωνιών, για το πλασάρισμα εντός αυτών των διαφόρου μορφής στρατοπέδων συγκέντρωσης. Και τώρα, όπως και τότε: τρέξτε να επωφεληθείτε από τις θέσεις εργασίας φυλάκων (ιδιωτικών αστυνομικών κλπ) και προμηθευτών (catering, κλπ) για την συντήρηση των εγκλείστων. Βέβαια, το αντίτιμο τώρα δεν είναι «μια θέση στο δημόσιο», αλλά μια επισφαλής θέση εργασίας για μια μικρή κοινωνική ομάδα που θα αμείβεται με μισθούς επιβίωσης για την φύλαξη μια άλλης ομάδας με τα ίδια μ΄ αυτήν κοινωνικά και ταξικά χαρακτηριστικά - μέχρι που πιθανόν, ανάλογα με τις διαδρομές της συγκυρίας και τους συσχετισμούς και τις επιλογές της εξουσίας, να φτάσει και η σειρά αυτών που, ενώ ξεκίνησαν ως φύλακες και προμηθευτές, κατέληξαν ως κρατούμενοι σε κατάσταση εξαίρεσης, φυλασσόμενοι από κάποιους άλλους.

Ακόμα και η εικόνα από το εσωτερικό του άδειου στρατοπέδου, πριν την μεταφορά των πρώτων μεταναστών, που προβλήθηκε κατά κόρον από τα ΜΜΕ, τα κοντέινερ, δηλαδή, με τα τετράκλινα δωμάτια, με τα κλασσικά στρατοπεδικά διώροφα κρεβάτια, με το μικρό λουτρό παραδίπλα κλπ, σε μια προσπάθεια να δείξουν ότι όλα είναι ‘καθαρά’ (ωσάν για μια ‘υγειονομική ταφή της βόμβας’), δεν μπορεί να κρύψει αυτό που επιφυλάσσει το άμεσο μέλλον, που είναι ήδη παρόν στη λογική της εν λόγω χωρικής δομής και το οποίο, ούτως ή άλλως, σηματοδοτείται από τα συρματοπλέγματα : ένας καταυλισμός, όπως τόσοι άλλοι στο Μενίδι, με τα σπιτάκια από λαμαρίνα, όπου έμεναν για χρόνια σεισμοπαθείς, συχνά συνωστισμένοι (σε ορισμένες περιοχές, εκεί κοντά, τις οποίες ανέκαθεν οι κάτοικοι ονόμαζαν καταυλισμούς ή στρατόπεδα, μένουν ακόμα μερικές χιλιάδες), μετατρέπεται σε κανονικό στρατόπεδο με συρματοπλέγματα, με αναπόφευκτο το συνωστισμό σ΄ αυτά τα ήδη στενόχωρα τετράκλινα, καθώς το κράτος, με τις γνωστές από το παρελθόν (και το παρόν) πρακτικές του σε όλους τους χώρους εγκλεισμού, θα στοιβάζει όλο και περισσότερους, με την ανεξέλεγκτη βία και την αυθαιρεσία στην εσωτερική διαχείριση του στρατοπέδου. Αλλά τότε τα ΜΜΕ δεν θα επιτρέπεται να δείξουν εικόνες…

Εχει, επομένως, μεγάλη σημασία να γίνει αντιληπτό το γεγονός ότι το στρατόπεδο συγκέντρωσης είναι, αφενός, προϊόν μιας κοινωνικής οργάνωσης που τείνει όλο και περισσότερο να λειτουργεί σ΄ αυτή τη λογική και αφετέρου, μια δομή όπου η κατάσταση εξαίρεσης (που πάνω στην ανεξέλεγκτη δικαιοδοσία της ν΄ αποφασίζει επ΄ αυτής θεμελιώνεται η κυρίαρχη εξουσία) υλοποιείται ως κανόνας. Μόνο σ΄ αυτή τη βάση μπορεί να γίνει κατανοητό γιατί συνέβησαν όσα συνέβησαν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, αλλά και όσα σήμερα προωθούν διάφορα αντίγραφα του Αϊχμαν, όπως οι Λοβέρδος, Χρυσοχοίδης, ή όποιοι τους διαδεχτούν μετεκλογικά.

Το στρατόπεδο συγκέντρωσης δεν είναι μια κοινωνική ‘ανωμαλία’, όπου απλά η ζωή των υπόλοιπων συνεχίζεται παραδίπλα, με μερικούς, μάλιστα, να επωφελούνται από την ύπαρξή του… και μετά ν΄ αναρωτιέται κανείς, ακόμα και σήμερα, πώς έγινε δυνατό να διαπραχτεί όλη αυτή η συστηματική εξόντωση και γενοκτονία κατά των εβραίων, των τσιγγάνων, των ψυχικά ασθενών, των κομμουνιστών κοκ.

Όταν, μάλιστα, βλέπει κανείς τον μετανάστη πίσω από τα συρματοπλέγματα στην Αμυγδαλέζα ως κάτι που, στην καλλίτερη περίπτωση, αισθάνεται ότι δεν τον αφορά (στις περιπτώσεις που δεν το επικροτεί ανοιχτά, τουλάχιστον σαν ‘αναγκαίο κακό’).

Χωρίς, κατά συνέπεια, να συνειδητοποιεί ότι το συρματόπλεγμα, η χωρική δομή εντός της οποίας η κατάσταση εξαίρεσης είναι κανόνας, είναι προϊόν λειτουργίας της βιοπολιτικής μιας εξουσίας εντός συγκεκριμένων κοινωνικών σχέσεων και συσχετισμών, σχέσεων των οποίων αποτελούμε όλοι μέρος - και τις αποδεχόμαστε, προσαρμοζόμενοι σ΄ αυτές, ή παλεύουμε για την ανατροπή τους.

Όπως λέει ο G. Agamben, αντί υποκριτικά ν΄ αναρωτιόμαστε πώς έγινε δυνατό να γίνουν οι φρικαλεότητες στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, «πιο έντιμο και κυρίως περισσότερο επωφελές θα ήταν να ερευνήσουμε με προσοχή διαμέσου ποιών δικαιϊκών διαδικασιών και ποιων πολιτικών μηχανισμών στάθηκε εφικτό ανθρώπινες υπάρξεις να στερηθούν τελείως τα δικαιώματα και τα προνόμιά τους, φτάνοντας μάλιστα στο σημείο να διαπράττεται εις βάρος τους οτιδήποτε χωρίς να προβάλλει πλέον ως έγκλημα (πράγματι στο σημείο αυτό τα πάντα είχαν καταστεί δυνατά)».(7)

Η σημερινή κατάσταση, στο βαθμό που το καπιταλιστικό σύστημα που την παράγει δεν ανατραπεί με το μόνο τρόπο που είναι δυνατόν, μέσα, δηλαδή, από την επαναστατική δράση της εργατικής τάξης και όλων των καταπιεσμένων στρωμάτων, των μεταναστών συμπεριλαμβανομένων, οδεύει με ταχείς ρυθμούς στο σημείο όπου και πάλι «τα πάντα θα έχουν καταστεί δυνατά»…

 

Αναφορές

 

1. Giorgio Agamben : «Homo sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή» (1995). Ελληνική έκδοση Scripta, 2005.

2. οππ.

3. Δήμητρα Μακρυνιώτη : Εισαγωγή στο Erving Goffman “H παραφροσύνη κατ΄ οίκον» 1969, ελληνική έκδοση, Αλεξάνδρεια, 2012 (μετάφραση της ιδίας).

4. Giorgio Agamben, οππ.

5. Οππ.

6. Θ. Μεγαλοοικονόμου : «Ιστορία των παρεμβάσεων στο ΚΘ Λέρου». Εισαγωγικό κείμενο στο: Μαρία Μητροσύλλη κ.α «Μελέτη της Νομικής και Κοινωνικής Θέσης των ασθενών στο Κρατικό Θεραπευτήριο Λέρου», 1995.

7. Giorgio Agamben, οππ.

 

 

 

5/5/2012

 

 

Θ. Μεγαλοοικονόμου

 

ΨΗΦΙΣΜΑ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ ΣΤΟΥΣ 300 ΑΠΕΡΓΟΥΣ ΠΕΙΝΑΣ

Για περισσότερο από ένα μήνα 300 συνάνθρωποί μας αγωνίζονται για το αυτονόητο δικαίωμά τους να είναι άνθρωποι. Θυσιάζονται για ένα καλύτερο μέλλον για τους ίδιους, τα παιδιά τους, τις οικογένειές τους, δηλαδή γι’ αυτό που νοιαζόμαστε όλοι. Αγωνίζονται για μια ανθρώπινη κοινωνία ενάντια σε βάρβαρες πολιτικές που τους οδηγούν σε ακραίες συνθήκες εκμετάλλευσης και εξευτελισμού. Ενάντια σε πολιτικές και λογικές που τους αφαιρούν τα στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματά τους και κάθε ελπίδα για το μέλλον. Σε αυτόν τον αγώνα προτάσσουν την ίδια τους τη ζωή. Ο αγώνας τους, είναι αγώνας όλων μας. Αγώνας για μια δίκαιη κοινωνία, για έναν κόσμο που χωρά πολλούς κόσμους, για μια ζωή χωρίς καταπίεση και ίδια δικαιώματα για όλους, για έναν κόσμο που οι άνθρωποι έχουν περισσότερη σημασία από τους οικονομικούς δείκτες. Οι μηχανισμοί / πολιτικές που σήμερα τοποθετούν τον μετανάστη στο περιθώριο, είναι οι ίδιοι που τοποθετούν στο περιθώριο τον φτωχό, τον άνεργο, τον εξαρτημένο, τον ψυχικά πάσχοντα, τον φυλακισμένο/αποφυλακισμένο και γενικότερα όποιον δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις ενός παράλογου και ανήθικου μοντέλου ανάπτυξης.

- Αντιστεκόμαστε στον κυνισμό και τη βαρβαρότητα που επιδεικνύουν οι έχοντες την  εξουσία και τα φερέφωνά τους, απέναντι στον αγώνα ζωής των συνανθρώπων μας.

- Αντιστεκόμαστε στις βάρβαρες και απάνθρωπες πολιτικές που πλήττουν βάναυσα τις ζωές μας.

- Αντιστεκόμαστε στην περιρρέουσα αλλοτρίωση, που αποτυπώνεται με απογοητευτικό τρόπο στην απάθεια και την αδιαφορία των πολλών απέναντι στον αγώνα ζωής των συνανθρώπων μας.

Τα μέλη, οι εκπαιδευόμενοι και οι εργαζόμενοι στο Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας εκφράζουμε την αλληλεγγύη μας και την αμέριστη συμπαράστασή μας στους 300 απεργούς πείνας και απαιτούμε από την κυβέρνηση να γίνουν δεκτά τα αυτονόητα αιτήματά τους.

-

Πιο συγκεκριμένα:

- Να χορηγηθεί κανονική άδεια παραμονής και εργασίας στους 300 απεργούς πείνας

- Να αποσυνδεθεί το καθεστώς χορήγησης αδειών παραμονής από τα ένσημα.

- Να επαναφερθούν σε καθεστώς νομιμότητας όλοι όσοι έχασαν τις άδειές τους για το λόγο αυτό.

- Να δικαιωθούν όλοι όσοι απορρίφθηκαν το 2005, αφού έγινε δεκτή η κατάθεση φακέλους και υποχρεώθηκαν να καταβάλλουν χιλιάδες ευρώ ο καθένας.

- Να θεσπιστεί μια μόνιμη και ανοιχτή διαδικασία πλήρους νομιμοποίησης που θα ξετάζει σε διαρκή βάση τα αιτήματα.

Καμιά ζωή δεν είναι λαθραία. Ο αγώνας σας είναι και δικός μας.

 

 

 

ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ-ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ-ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ ΣΤΟΥΣ 300 ΑΠΕΡΓΟΥΣ ΠΕΙΝΑΣ

ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ-ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ-ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ ΣΤΟΥΣ 300 ΑΠΕΡΓΟΥΣ ΠΕΙΝΑΣ

Συζήτηση θα πραγματοποιηθεί την Τετάρτη 9/3/2011, στις 19.00,  στην αίθουσα 0.3 της Νέας Πτέρυγας της Φιλοσοφικής Σχολής. Στην εκδήλωση θα μιλήσουν οι:

- Αλέξης Μπένος, Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Α.Π.Θ., Πρόεδρος Επιτροπής Κοινωνικής Πολιτικής Α.Π.Θ.

- Ζήσης Παπαδημητρίου, Ομότιμος Καθηγητής Γενικής και Πολιτικής Κοινωνιολογίας, Νομικής Σχολής Α.Π.Θ.

- Εκπρόσωπος της Πρωτοβουλίας Αλληλεγγύης στους απεργούς πείνας.

Τη συζήτηση θα συντονίσει ο Σωτήρης Λαϊνάς, Ψυχολόγος, συντονιστής του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας.

Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ ΠΟΝΟΥ

- (και η ανάγκη για υπηρεσίες ψυχικής υγείας ευαίσθητες στην πολιτισμική ιδιαιτερότητα)

 

Θ. Μεγαλοοικονόμου, Α. Λερίδου, Μ. Μοναχού

 

Παρόλο που το ποσοστό των κατοίκων της ελληνικής επικράτειας που είναι μετανάστες και πρόσφυγες εγγίζει το 10% του συνολικού πληθυσμού, οι ανάγκες τους για παροχή υπηρεσιών υγείας και ιδιαίτερα ψυχικής υγείας, έχουν πλήρως αγνοηθεί.

 

Είναι γνωστό ότι η επίσημη πολιτική για την παροχή υπηρεσιών από το Εθνικό Σύστημα Υγείας σε «μη νόμιμους» μετανάστες προβλέπει την παροχή υπηρεσιών μόνο για την αντιμετώπιση του «επείγοντος», απαγορεύοντας την όποια παροχή σε καταστάσεις «μη επείγουσες».(1)

 

Στον τομέα της ψυχικής υγείας, οι ιδιαίτερες ανάγκες των ατόμων από διαφορετικές εθνότητες και κουλτούρες αγνοούνται τόσο στο επίπεδο της έρευνας, όσο και σε αυτό της «κλινικής» προσέγγισης και της παροχής υπηρεσιών.

 

Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, ένας μετανάστης ή πρόσφυγας (συνήθως «χωρίς χαρτιά») έρχεται σε επαφή με την υπηρεσία ψυχικής υγείας (συνήθως μια νοσοκομειακή μονάδα) όταν το «πρόβλημά» του «ξεπεράσει τα όρια» - όταν πάρει ακραίες μορφές και γίνει ορατό, ενοχλητικό και διαταρακτικό - οπότε κινητοποιούνται οι διωκτικές αρχές για τη διαδικασία της αναγκαστικής νοσηλείας.

 

ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΕΝΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΑΝΤΕΛΗ ΕΛΛΕΙΨΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ

 

Ενα από τα συνηθέστερα προβλήματα που προκύπτουν κατά τη διάρκεια της επαφής με την υπηρεσία (συχνά για όλη τη διάρκεια της φροντίδας/νοσηλείας) είναι η εξαιρετικά δυσχερής, ή και πλήρης, αδυναμία επικοινωνίας λόγω του ότι, ούτε ο χρήστης, ούτε ο λειτουργός της υπηρεσίας γνωρίζουν ο ένας τη γλώσσα του άλλου και μεταφραστές δεν είναι συνήθως διαθέσιμοι. Δεν αναφερόμαστε στη δυνατότητα «μετάφρασης» των χαρακτηριστικών της διαφορετικής κουλτούρας, αλλά στην ίδια τη στοιχειώδη γλωσσική επικοινωνία (ιδιαίτερα όταν το άτομο δεν μιλάει καμιά από τις πιο συχνά χρησιμοποιούμενες γλώσσες, συνήθως αγγλικά)

 

Πολύ συχνά, είναι δύσκολο να βρεθούν συγγενείς ή φίλοι, ενώ γρήγορα εξαντλούνται και τα όποια (συχνά ασθενή) υποστηρικτικά συστήματα ομοεθνών, με τρόπο που η έξοδος (ή, ενίοτε, η φυγή) από τη μονάδα νοσηλείας να ισοδυναμεί με βουτιά σ΄ ένα κοινωνικό κενό και αδυναμία ανάκτησης της επαφής.

 

Ακόμα και στην περίπτωση που υπάρχει μια μακρόχρονη παραμονή στην Ελλάδα και άδεια νόμιμης παραμονής, εργασία και κάποιες κοινωνικές σχέσεις, αρκεί ένα ψυχωτικό επεισόδιο για να έλθει στην επιφάνεια η κοινωνική απομόνωση του ατόμου (ο ασθενής χαρακτήρας, ή και η ανυπαρξία υποστηρικτικών συστημάτων), που μπορεί να οδηγήσει στην πλήρη αποσταθεροποίηση των όρων της προσωπικής και κοινωνικής ύπαρξής του (ιδιαίτερα όταν χάνει την εργασιακή του ικανότητα, τον ουκ άνευ όρο για την όποια «αποδοχή», ακόμα και την πιο απάνθρωπα εκμεταλλευτική, στη χώρα υποδοχής). Συχνά, η μόνη ανοιχτή «διέξοδος» είναι ο δρόμος της επιστροφής, χωρίς κανένα από τα ζητήματα που οδήγησαν στην αναγκαστική μετανάστευση από την πατρίδα του/της να έχει λυθεί.

 

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΔΙΕΞΟΔΩΝ

 

Ας δούμε μερικές διαδρομές:

-Φτάνει από τις Φιλιππίνες και τον υποδέχεται η μητέρα του, που είχε ήδη έλθει πριν από αυτόν. Μετά από λίγο παντρεύεται με ομοεθνή του, ήδη νόμιμη μετανάστρια και αποκτούν ένα παιδί. Δουλεύει σκληρά για 12 χρόνια, χωρίς να καταφέρει, μέχρι τέλους, να γίνει «νόμιμος». Πίνει βαθμιαία όλο και πιο πολύ, σταματά να εργάζεται και ξεσπά σε μια ψυχωτική αντίδραση που τον οδηγεί, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, δυο φορές στο ψυχιατρείο. Η οικογένεια μπαίνει σε κρίση, «ζητά» να γυρίσει στην  πατρίδα του. Μιλά λίγα αγγλικά και ακόμα λιγότερα ελληνικά. Η επικοινωνία γίνεται με θραύσματα φράσεων και νοημάτων και αναπόφευκτα στη βάση των ψυχονοητικών και πολιτιστικών σχημάτων με τα οποία οι έλληνες λειτουργοί έχουν μάθει να επικοινωνούν με άτομα της ίδιας με αυτούς κουλτούρας

-Ερχεται από την Ινδία, μετανάστης «χωρίς χαρτιά». Λειτουργεί καλά όσο μπορεί και εργάζεται (σε επαρχιακή πόλη) και είναι αποδοτικός στο αφεντικό του, που τον στηρίζει και τον συμπαθεί. Παθαίνει ένα ψυχωτικό επεισόδιο, στα πλαίσια του οποίου του συμβαίνει ένα τροχαίο ατύχημα, κατά το οποίο τραυματίζεται και, όταν παρέρχεται το επεισόδιο, δεν μπορεί, πλέον, να εργαστεί λόγω του τραυματισμού του. Παραμένοντας χωρίς χαρτιά, δεν μπορεί να ταξιδέψει σε άλλη ευρωπαϊκή χώρα (ανταποκρινόμενος σε πρόσκληση των εκεί νόμιμα εγκατεστημένων συγγενών του) και, αν πάρει εξιτήριο, κινδυνεύει να συλληφθεί και να απελαθεί. Ετσι φιλοξενείται σε μια στεγαστική δομή ψυχιατρείου μέχρις ότου γίνει δυνατή μια ασφαλής μετακίνησή του προς ένα επίσης ασφαλές και υποστηρικτικό (και για την ψυχική του υγεία) περιβάλλον.

-Από τη Βαγδάτη, όπου από 15 χρονών δουλεύει σε κάποιες φυλακές της πόλης. Το 1998 αρχίζει την περιπλάνηση από την Ιορδανία, όπου πηγαίνει ως παράνομος μετανάστης, συλλαμβάνεται, φυλακίζεται, επαναπροωθείται στη Βαγδάτη, όπου φυλακίζεται γιατί είχε φύγει παράνομα («όλη η Βαγδάτη είναι φυλακή», λέει) και μετά ξαναφεύγει διαδοχικά για Ιορδανία, Λίβανο και Λιβύη, όπου μαζεύει κάποια χρήματα με τα οποία πληρώνει πανάκριβα το ταξίδι για την Ελλάδα, όπου, στη Ρόδο, (στ΄ ανοιχτά της οποίας τον αποβιβάζουν), συλλαμβάνεται, παίρνει άδεια εξάμηνης παραμονής και φτάνει στην Αθήνα, απ΄ όπου φεύγει για Γερμανία, όπου ζητάει πολιτικό άσυλο. Η αίτηση απορρίπτεται και «επαναπροωθείται» στην χώρα από όπου είχε φτάσει εκεί, δηλαδή, την Ελλάδα, όπου, όταν φτάνει στο αεροδρόμιο, συλλαμβάνεται και φυλακίζεται. Στη φυλακή «κλείνεται στον εαυτό του» και «δεν τρώει». Τον μεταφέρουν αρχικά στο Δρομοκαϊτειο και μετά μερικές μέρες στο ΨΝΑ. Αφηγείται όλη αυτή την ιστορία με τα σπασμένα αγγλικά του, συνέρχεται, διαμένει για ένα διάστημα σ΄ ένα ξενώνα του ΨΝΑ μέχρις ότου οι παράλληλες ενέργειες που γίνονται για προσωρινή άδεια παραμονής καρποφορούν και φεύγει…

 

-Ερχεται πριν επτά χρόνια από το Πακιστάν, αφήνοντας πίσω τη μητέρα και τη γυναίκα του και δουλεύει σε δύο εταιρείες επί σειρά ετών χωρίς προβλήματα. Εχει διαβατήριο και αποκτά «νόμιμα χαρτιά». Μετά τρία χρόνια γυρίζει για λίγο στο Πακιστάν και στη γυναίκα του, η οποία μένει έγκυος. Γεννάει ένα παιδί, το οποίο, όμως, αυτός δεν καταφέρνει να δει ποτέ, γιατί αυτό πεθαίνει, το περασμένο καλοκαίρι, σε ηλικία τριών ετών, από άγνωστη σ΄ αυτόν αιτία. Ο ίδιος, όταν ήταν τριών ετών, είχε χάσει τον πατέρα του σε ατύχημα στη Λιβύη όπου εργαζόταν. Λίγο μετά το θάνατο του παιδιού αφήνει τη δουλειά που είχε, κάνει μεγάλη χρήση αλκοόλ (είχε ιστορικό χρήσης τοξικών ουσιών και μια σχετική μ΄ αυτό νοσηλεία στην πατρίδα του) και τελείως αποδιοργανωμένος, πηγαίνει στο ψυχιατρείο για νοσηλεία. Σε διάστημα 8 μηνών νοσηλεύεται τρεις φορές. Κάθε φορά που βγαίνει από το ψυχιατρείο, είναι τελείως μόνος και αδέκαρος, πίνει πολύ (ίσως παίρνει και άλλες ουσίες). Το αδιέξοδο είναι πλήρες : υπάρχουν κάποιοι φίλοι ομοεθνείς, αλλά δεν μπορεί να στηριχτεί σ΄ αυτούς. Αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στην επιστροφή στην πατρίδα του και στην αναζήτηση εργασίας - κάτι στο οποίο δυσκολεύεται, αφού έχει χάσει το διαβατήριό του. Ολο αυτό το διάστημα μιλά για την ιστορία του (με τα σπασμένα ελληνικά του) παρεμβάλλοντας μερικές ασάφειες και αποκρύψεις, καθώς, προσπαθώντας να αποσπάσει συμπάθεια και στήριξη, παραλείπει ό,τι φοβάται ό,τι θα του στερήσει αυτή τη στήριξη. Με όλα τα  ενδεχόμενα για το μέλλον ανοιχτά, φιλοξενείται σ΄ ένα ψυχιατρικό ξενώνα. Τα θραύσματα της βιογραφίας που αφηγείται, αποκτούν μια κάποια συνοχή και συγκρότηση όταν γίνεται, εν τέλει, κατορθωτό να μεσολαβήσει ένα μέλος της πακιστανικής κοινότητας, τόσο με τη μετάφραση της (πιο ουσιαστικής, άμεσης και με περισσότερη εμπιστοσύνη) συνομιλίας που έχει μαζί του στη γλώσσα τους, όσο και με τη δέσμευση για περαιτέρω παροχή βοήθειας στη διευθέτηση εκκρεμών υποθέσεών του.

-Είναι Ρωσίδα, 12 χρόνια στη Ελλάδα, νόμιμη, εργάζεται, παντρεύεται δυο φορές και βρίσκεται, δυο χρόνια μετά το θάνατο του δεύτερο συζύγου, στο δρόμο ύστερα από έξωση, αναστατωμένη και αποδιοργανωμένη και με ένα έντονο διωκτικό παραλήρημα. Μιλάει αρκετά καλά ελληνικά και, όσο συνέρχεται, συνειδητοποιεί ότι δεν έχει κανένα συνταξιοδοτικό δικαίωμα, ούτε από τον αποθανόντα σύζυγο, ούτε από τις δικές της ασφαλιστικές εισφορές (τα ένσημά της είναι πολύ λίγα). Βρίσκεται τελείως ξεκρέμαστη και μόνη λύση είναι να επιστρέψει στην πατρίδα της, σε συγγενείς με τους οποίους, ήδη από το παρελθόν, δεν διατηρούσε καλές σχέσεις. Η πρεσβεία της χώρας της δεν αναλαμβάνει τα έξοδα επιστροφής (όπως, συνήθως, συμβαίνει σ΄ αυτές τις περιπτώσεις, με όλες τις πρεσβείες) και το αντίτιμο του εισιτηρίου μαζεύεται με έρανο από εκκλησιαστικούς φορείς της περιοχής στην Αττική όπου ζούσε. Όταν φεύγει, δεν υπάρχουν  παρά μόνο δυο βαλίτσες ρούχα, καθώς τα υπόλοιπα υπάρχοντά της έχουν χαθεί λόγω των συνθηκών που έγινε η έξωση. Σε επικοινωνία μαζί της μετά από εννιά μήνες, εξακολουθούσε να είναι καλά και να προσπαθεί να μαζέψει χρήματα για να γυρίσει στη Ελλάδα….

 

ΣΥΝΤΟΜΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ ΕΥΑΙΣΘΗΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ : «ΕΡΗΜΗ ΧΩΡΑ»

 

Κι΄ όμως, υπηρεσίες που να είναι σε θέση ν΄ απαντήσουν σ΄ αυτές τις ανάγκες ελλείπουν παντελώς. Εκτός από ένα ιατρείο στο Αιγινήτειο, που απευθύνεται σε άτομα άλλων εθνοτήτων (με χαρακτήρα πιο πολύ πρωτοβουλίας, παρά οργανωμένο σε θεσμική και σφαιρική βάση) και μια υπηρεσία του ΚΕΘΕΑ (που απευθύνεται πιο πολύ σε τοξικοεξαρτημένους), δεν υπάρχει καμιά υπηρεσία ψυχικής υγείας στο ΕΣΥ που να έχει τα μέσα για την αντιμετώπιση της πολυπλοκότητας που αντιπροσωπεύει

 

«ένας μετανάστης με σοβαρά προβλήματα ψυχικής υγείας».* Δεν υπάρχει καμιά εκπαίδευση των λειτουργών (όλων των ειδικοτήτων) στη φύση των προβλημάτων ψυχικής υγείας ατόμων τα οποία είναι φορείς μιας άλλης εθνικής ταυτότητας, ώστε ν΄ αποκτήσουν μιαν ικανότητα για «ακρόαση» του «άλλου» και μια θεραπευτική προσέγγιση ευαίσθητη στην πολιτισμική ιδιαιτερότητα.

 

Θεωρούμε, επομένως, ότι η ανάδειξη της διεθνούς εμπειρίας, έρευνας και πρακτικής στην προσέγγιση των ατόμων (μεταναστών και προσφύγων) με προβλήματα ψυχικής υγείας, που προέρχονται από κουλτούρες και εθνότητες διαφορετικές από αυτές της χώρας υποδοχής, μπορεί να καταστεί χρήσιμη και ν΄ αξιοποιηθεί, αφενός στην έρευνα και αφετέρου στην οργάνωση των κατάλληλων υπηρεσιών και στην Ελλάδα.

 

ΜΕΡΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ

 

Η έρευνα διεθνώς για τις ψυχολογικές επιπτώσεις της μετανάστευσης και της προσφυγιάς στην ψυχική υγεία έχει φέρει στην επιφάνεια ένα πλούτο δεδομένων που δείχνουν ότι η επίδραση των διαδικασιών της μετανάστευσης, τα μετέπειτα βιώματα του ρατσισμού (τόσο ως ατομικής και κοινωνικής στάσης, όσο και ως θεσμικού ρατσισμού), η μειονεκτική κοινωνικο-οικονομική θέση, η επισφαλής (και συχνά ανασφάλιστη) εργασία, οι διακρίσεις στην εκπαίδευση και στη γειτονιά, η διάσταση ανάμεσα στις κοινωνικές, εκπαιδευτικές και οικονομικές προσδοκίες και στα αποτελέσματα, όλα αυτά παίζουν ρόλο στην εμφάνιση ψυχικών διαταραχών -παρόλο που ενίοτε τα ευρήματα είναι αποσπασματικά και αντιφατικά.

Η λεγόμενη διαπολιτισμική (ή συγκριτική) ψυχιατρική αναπτύχθηκε ως η μελέτη των σχέσεων ανάμεσα στην ψυχική διαταραχή και στις ψυχολογικές ιδιαιτερότητες και τα χαρακτηριστικά των λαών, της κουλτούρας και της κοινωνίας εντός της οποίας αναδύεται και των αλληλεπιδράσεων ανάμεσα σε διάφορους παράγοντες που πηγάζουν από αυτά.

 

Η συγκριτική ψυχιατρική λειτουργεί συνήθως σε ακαδημαϊκό επίπεδο, αλλά πολλά από τα ευρήματα που έχει φέρει στην επιφάνεια είναι εκ των ουκ άνευ για την κατανόηση των βιωμάτων και των αναγκών των ατόμων από διαφορετικές εθνικές ομάδες και κουλτούρες. Αυτό καθιστά επιβεβλημένη την αξιοποίηση και την πρακτική τους εφαρμογή στην οργάνωση και παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας σε ξένους μετανάστες και πρόσφυγες και γενικότερα, σε εθνικές ομάδες διαφορετικές από αυτήν στην οποία ανήκει ο λειτουργός που είναι εντεταλμένος να προσφέρει υπηρεσία. Χωρίς μια τέτοια προσέγγιση, ο λειτουργός που δουλεύει στο πλαίσιο *  μιας "μοναδικής κουλτούρας και κοινωνίας", με εργαλεία που έχουν προέλθει στο πλαίσιο αυτής της κουλτούρας, θα απωλέσει μια σειρά από παράγοντες εξαιρετικής σημασίας, πράγμα που κινδυνεύει να τον οδηγήσει σε χονδροειδή σφάλματα.

Ο ρόλος της κουλτούρας, αφενός στο να ρίχνει φως και αφετέρου ν΄ αποτελεί το όχημα της ψυχοπαθολογίας του πάσχοντος υποκειμένου, πρέπει να κατανοηθεί στο πλαίσιο του ιδιαίτερου κοινωνικού και υπαρξιακού του πεδίου. Οι διαδρομές προς την αναζήτηση βοήθειας και φροντίδας εξαρτώνται από έναν αριθμό παραγόντων που περιλαμβάνουν, εκτός από την κουλούρα, την πρόσβαση στις υπηρεσίες, την ύπαρξη ή τη διαθεσιμότητα υπηρεσιών, καθώς και τρόπους επικοινωνίας τέτοιους που να κάνουν ικανούς τους χρήστες, τις οικογένειές τους και αυτούς, γενικότερα, που τους φροντίζουν, να κατανοούν τους στόχους, τα μέσα και τις διαδικασίες των υπηρεσιών και των θεραπευτικών προτάσεων και μεθόδων. Ο τρόπος έκφρασης, το «ιδίωμα» της δυσφορίας, πρέπει να αναμένεται ότι θα ποικίλει ανάλογα με την εκπαίδευση, την κοινωνική τάξη, τους πολιτιστικούς παράγοντες, την ήδη κεκτημένη γνώση και εμπειρία.(2) Αυτό σημαίνει ότι ο επαγγελματίας ψυχικής υγείας πρέπει να έχει επίγνωση των κινδύνων άλλοτε να υπερεκτιμήσει και άλλοτε να αγνοήσει...

Προκειμένου να είναι κανείς σε θέση ν΄ αναγνωρίζει την ψυχοπαθολογία, πρέπει να γνωρίσει τους ορισμούς του κανονικού και του μη κανονικού στην κοινωνία από την οποία προέρχεται το άτομο. Γιατί είναι αυτό, που μέσα σε μια κοινότητα γίνεται αποδεκτό και θεωρείται ως κανονικό, ή ως μη κανονικό, που επιτρέπει στους «ειδικούς» να φτάνουν σε μια συμφωνία πάνω σε κανονικότητες φαινομενολογικής ή στατιστικής φύσης.(3)

Η κουλτούρα έχει μια «παθοπλαστική» επίδραση πάνω στην ψυχοπαθολογία. Για παράδειγμα, τα παραληρήματα και τα περιεχόμενα των ψευδαισθήσεων μπορούν να τροποποιούνται σύμφωνα με τις επικρατούσες πολιτιστικές και κοινωνικές νόρμες. Γνωρίζουμε, πχ, ότι το περιεχόμενο των διωκτικών παραληρημάτων (οι διωκτικοί μηχανισμοί κλπ ) αλλάζουν στη διάρκεια του χρόνου ανάλογα με τις επικρατούσες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες. Η κουλτούρα, όπως και οι διάφοροι κοινωνικοί παράγοντες, μπορεί να επηρεάσει την ψυχοπαθολογία στο σύνολό της, τα συμπτώματα όπως εμφανίζονται στο άτομο, αλλά και την ίδια την επικράτηση (incidence) διαφόρων διαταραχών.(4)

Η γλώσσα που ομιλείται, αντανακλά τις ανησυχίες και τα ενδιαφέροντα μιας πολιτιστικής ομάδας και ορισμένες λέξεις μπορεί να έχουν μια ειδική σημασία σε κάποιες κουλτούρες. Δεδομένου ότι διαφορετικές κουλτούρες δίνουν διαφορετική έμφαση σε διαφορετικά πράγματα που σχετίζονται με την επιβίωσή τους, ο λειτουργός πρέπει να είναι ευαίσθητος στις ιδιαίτερες πολιτιστικές σημασίες των εκφράσεων, αν πρόκειται να καταλάβει  την ιδιωματική γλώσσα της δυσφορίας.

Γνωρίζουμε ότι η όλη διαγνωστική διαδικασία στην ψυχιατρική βασίζεται πάνω στην παρατήρηση και την αξιολόγηση της συμπεριφοράς των ανθρώπων, καθώς και των όσων οι ίδιοι οι προσερχόμενοι στις υπηρεσίες αναφέρουν για τα συναισθήματά τους και τις σκέψεις τους. Ο ρόλος που παίζουν οι πολιτιστικοί παράγοντες είναι, επομένως, προφανής. Η εκπαίδευση των λειτουργών, στη βάση της οποίας λειτουργούν στη διαγνωστική και στη θεραπευτική διαδικασία, τους έχει εξοπλίσει με ένα τρόπο σκέψης, ο οποίος περιλαμβάνει αφενός, περιγραφές συμπτωμάτων και τρόπους κατανόησης και αντιμετώπισης της «αρρώστιας» και αφετέρου, μεθόδους εκτίμησης της υποκείμενης ψυχοπαθολογίας και νόσου.** Αυτός ο τρόπος σκέψης είναι διαφορετικός από αυτόν των ασθενών και των συγγενών τους.

Επιπλέον, εκτός από τα παραπάνω, τα νοσολογικά συστήματα που χρησιμοποιεί η δυτική ψυχιατρική είναι ευρωκεντρικά (ή, που είναι το ίδιο, αμερικανοκεντρικά)*** και εκπαιδεύουν τους λειτουργούς, ιδιαίτερα τους ψυχιάτρους, να θεωρούν ότι οι ψυχικές διαταραχές, που συναντούν στους δυτικούς ασθενείς, εμφανίζονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο στους μη δυτικούς και γενικότερα στους λαούς που δεν είναι φορείς της δυτικοευρωπαϊκής ή αγγλοσαξονικής κουλτούρας. (6) Αυτή η αφηρημένα οικουμενική (στην πραγματικότητα, ισοπεδωτική) προσέγγιση δημιουργεί ένα μεγάλο πρόβλημα, καθώς οι ψυχικές διαταραχές που δεν μπορούν να ταυτοποιηθούν ως συμμορφούμενες με τα δυτικά διαγνωστικά συστήματα φαίνεται σαν να μην υπάρχουν. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα που αναφέρει ο Kleinman για τη «νευρασθένεια» των κινέζων ασθενών, στους οποίους τέθηκε η διάγνωση της «μείζονος κατάθλιψης», επειδή πληρούσαν κάποια από κριτήριά της, σύμφωνα με το DSM III και στους οποίους χορηγήθηκαν αντικαταθλιπτικά, που βελτίωσαν κάπως τη διάθεση χωρίς, όμως, να έχουν καμιά επίδραση στη λειτουργικότητα - γεγονός που δείχνει ότι υπήρχαν άλλοι παράγοντες που έπαιζαν πιο σημαντικό ρόλο στην κοινωνική λειτουργικότητα και ότι, εν πάσει περιπτώσει, η κινεζική «νευρασθένεια» δεν ταυτίζεται με τη δυτική «μείζονα κατάθλιψη».(7)

 

Η ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΑΠΟΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΓΙΩΜΕΝΩΝ ΝΟΣΟΛΟΓΙΚΩΝ ΟΝΤΟΤΗΤΩΝ: ΤΟ «ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ» ΤΗΣ ΣΧΙΖΟΦΡΕΝΕΙΑΣ

 

Στη Βρετανία, ανάγλυφο παράδειγμα και από τα πλέον συζητημένα, είναι αφενός, η πολύ υψηλότερη του αναμενομένου επίπτωση (incidence) της σχιζοφρένειας στους δεύτερης γενιάς μετανάστες Αφροκαραϊβικής προέλευσης (African-Caribbeans) - διπλάσια από αυτή των λευκών ανδρών και γυναικών της φιλοξενούσας χώρας και πολύ υψηλότερη από αυτή που αναφέρεται ότι επικρατεί στην Καραϊβική - και αφετέρου, η προκατειλημμένη και εξαιρετικά πιο βίαιη αντιμετώπιση των ασθενών αυτών, από αυτή των λευκών με  αντίστοιχα χαρακτηριστικά ψυχοπαθολογίας και συμπεριφοράς.(8)

 

Οι μετανάστες αυτοί είχαν πολύ υψηλότερα ποσοστά αναγκαστικής νοσηλείας, ενώ είχαν πολύ λιγότερες πιθανότητες να διατηρήσουν ακολούθως εθελοντική επαφή με την υπηρεσία. Βρίσκει κανείς πολύ περισσότερους μαύρους στα ψυχιατρεία και στις στεγαστικές δομές, ενώ οι μαύροι υπεραντιπροσωπεύονται, επίσης, στον πληθυσμό των ψυχιατρικών νοσηλευτικών μονάδων που υφίσταται περιοριστικά μέτρα (καθήλωση και απομόνωση), ανεξαρτήτως διάγνωσης. Επίσης, παρατηρείται ότι στον πληθυσμό των ασθενών που ορίζονται ως «μη βίαιοι» και οι οποίοι είναι είτε υπό επίσημο περιορισμό, είτε σε πτέρυγα ασφαλείας, υπάρχει σημαντική υπεραντιπροσώπευση των προερχομένων από την Καραϊβική.(9)

 

Μια σειρά από μελέτες υπογραμμίζουν ότι τα υψηλότερα ποσοστά ψύχωσης στα άτομα Αφροκαραϊβικής προέλευσης είχαν να κάνουν με το status της «εθνικής μειονότητας» και όχι με το γεγονός ότι τα άτομα αυτά ανήκαν σε μιαν ιδιαίτερη εθνότητα. (10)

 

Ο Bhugra τονίζει ότι αυτά τα δεδομένα αποκλείουν την όποια γενετική εξήγηση(11) και θεωρεί ότι επιβεβαιώνουν ότι το υψηλό ποσοστό ανεργίας των μεταναστών Αφροκαραϊβικής προέλευσης στη Βρετανία είναι ο βασικός κοινωνικός παράγοντας που θα μπορούσε να συμβάλλει στο να καταστήσει το άτομο ευάλωτο στην ανάπτυξη σχιζοφρένειας. (12)

 

Η μειωμένη προστασία από την επίδραση στρεσογόνων παραγόντων αυτού του είδους οφείλεται μάλλον στα μειωμένα κοινωνικά δίκτυα και στα κοινωνικά εμπόδια που συναντούν οι πληθυσμοί των εθνικών μειονοτήτων. Η μικρότερη επίπτωση της σχιζοφρένειας στην Καραϊβική εξηγείται από την ύπαρξη εκεί μεγαλύτερων και πιο συνεκτικών κοινωνικών δικτύων. Σε καταστάσεις έστω και λίγο μη οικείες μπορεί κάποιος να γίνει πιο καχύποπτος και αυτό μπορεί να ωθήσει ανθρώπους που είναι κάπως παρανοϊκοί, να γίνουν ψυχωτικοί. (13)

 

Συνοψίζοντας τη συζήτηση στη Βρετανία, ένα άρθρο του BBC News (7 Δεκέμβρη 2001) υπογράμμιζε ότι το στρες που οδηγεί στην ανάπτυξη ψυχωτικών διαταραχών, προκαλείται από τις «ανοιχτές διακρίσεις, από τον θεσμοθετημένο ρατσισμό και την έκδηλη αποξένωση και απομόνωση». Σύμφωνα με την επιγραμματική δήλωση του L. Appleby, Εθνικού Διευθυντή Ψυχικής Υγείας στη Βρετανία, «το σύστημα ψυχικής υγείας είναι θεσμικά ρατσιστικό». (14) 

 

Πέραν αυτού, όμως, έχει αποδειχτεί ότι η διάγνωση της σχιζοφρένεια μπαίνει  υπερβολικά συχνά όταν πρόκειται για μαύρους. Θεωρείται, δηλαδή,. ότι η υπερβολικά συχνή διάγνωση της σχιζοφρένειας (όπως και της ψύχωσης από κάνναβη, που τείνει να αμφισβητείται) θα μπορούσε να είναι το αποτέλεσμα της πρόωρης απόδοσης μιας διαγνωστικής ετικέτας σε μια δυσφορία μη ειδικού χαρακτήρα, ή σε διάφορες συναισθηματικές καταστάσεις.(15)

 

Σύμφωνα με μιαν άλλη μελέτη στη Βρετανία (16) σχετικά με τη διάγνωση της σχιζοφρένειας, οι διαγνώσεις της σχιζοφρένειας, όταν γίνονται για ομάδες μεταναστών, «συχνά μεταφέρουν την έλλειψη κατανόησης των γιατρών μάλλον, παρά την παρουσία παθογνωμονικών συμπτωμάτων», με τα οποία αυτή η αντίδραση αναγνωρίζεται από τους βρετανούς ψυχιάτρους. Οι ασθενείς φαίνεται ότι θεωρούνται ακατανόητοι λόγω του πολιτιστικού τους περιβάλλοντος». Αυτό που τονίζεται εδώ είναι ο σημαντικός ρόλος των αντιλήψεών μας για το παράλογο στις κρίσεις που κάνουμε για την τρέλα.

      

Σύμφωνα με τους συγγραφείς αυτούς, αν ο λειτουργός ενδιαφερθεί να γνωρίσει την κουλτούρα του άλλου και την προσωπική του εμπειρία, είναι δυνατό να κατανοήσει πολλά από αυτά που, διαφορετικά, θα φαίνονται σαν ανεξήγητος παραλογισμός. Επιπλέον, τονίζουν, υπάρχει πάντα μια συσχέτιση ανάμεσα στην προσωπική εμπειρία και τις πολιτιστικές αντιλήψεις, που δεν είναι τυχαία, που σχετίζεται με τα συμφέροντα της ομάδας ως συνόλου (ή ορισμένων κυριάρχων στρωμάτων της) και η οποία μπορεί να κατανοηθεί ιστορικά.(17)

 

Το συμπέρασμα είναι ότι η φαινομενικά ακατανόητη συμπεριφορά, η οποία θα μπορούσε να οδηγήσει στη διάγνωση της σχιζοφρένειας, μπορεί να γίνει κατανοητή με μιαν ενδελεχή εξέταση των πολιτιστικών πεποιθήσεων και πρακτικών (πχ σχετικά με την συμπεριφορά των πνευμάτων, ή τρόπους με τους οποίους αποκρούονται οι απειλές) και προσωπικών  εμπειριών (φυλετικές διακρίσεις, οικογενειακές διαμάχες, σύγκρουση ανάμεσα στις αξίες της παλιάς και της νέας κουλτούρας κλπ).(18)

 

Αυτή η ανάλυση δεν αμφισβητεί την ανάγκη να τεθεί, εν τέλει, μια διάγνωση : επικεντρώνει στους όρους και τις προϋποθέσεις της «λανθασμένης διάγνωσης». Η διάγνωση της σχιζοφρένειας διατηρείται για εκείνους τους ανθρώπους που, ύστερα από όλες τις προσπάθειες που έλαβαν υπόψιν παράγοντες φυλετικούς, πολιτιστικούς κλπ, εξακολουθούν να μη γίνονται κατανοητοί. Εξακολουθεί, δηλαδή, να γίνεται αποδεκτό ως ένα από τα κριτήρια για τη διάγνωση της σχιζοφρένιας η κατανόηση που έχει, ή δεν έχει, ένας παρατηρητής, της συμπεριφοράς ενός άλλου ατόμου (19) - αλλά η διαπραγμάτευση αυτού του ζητήματος ξεφεύγει από τους σκοπούς του παρόντος.

 

Ο ΕΠΙΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ : ΣΥΜΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΥΡΙΑΡΧΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

 

Περαιτέρω, εκτός από τα προβλήματα της «πρώτης γενιάς» μεταναστών, τα προβλήματα παρανομίας, επισφαλών συνθηκών ύπαρξης κλπ, υπάρχουν και αυτά των από μακρού εγκατεστημένων μεταναστών της «δεύτερης γενιάς» κλπ. Είναι οι ψυχολογικές επιπτώσεις του επιπολιτισμού και της προσαρμογής του ατόμου, που εκφράζεται ως συμμόρφωση με την κυρίαρχη κουλτούρα ή ως αντίδραση και απόσυρση από τη νέα κουλτούρα.(20)

 

Η συμμόρφωση μπορεί να εμφανιστεί, σε ατομικό ή ομαδικό επίπεδο, ως αφομοίωση στην κυρίαρχη κουλτούρα (assimilation) ή ως ενσωμάτωση (integration) σ΄ αυτή (με διατήρηση και των δύο ταυτοτήτων - bicultural). Η απόρριψη μπορεί να οδηγήσει είτε στη συγκρότηση μιας ανεξάρτητης ταυτότητας, είτε σε μια περιθωριοποιημένη ζωή, με την προσκόλληση στην κουλτούρα του τόπου καταγωγής. Αλλοτε το άτομο υποφέρει από την οδυνηρή ταλάντευση ανάμεσα στις δύο ταυτότητες και άλλοτε επιλέγει την απομάκρυνση και από τις δυο κουλτούρες, σε μια προσπάθεια ν΄ αποφευχθεί η ψυχοφθόρα σύγκρουση.(21) Είναι σημαντικό, τόσο οι ερευνητές όσο και οι λειτουργοί της ψυχικής υγείας να είναι σε θέση να κατανοούν αυτές τις διαδικασίες και τις επιπτώσεις που έχουν στην ψυχική υγεία.

 

Η εθνική ταυτότητα δεν είναι (όπως συχνά συμβαίνει να αντιμετωπίζεται) μια σταθερή κατηγορία, στην οποία προσκολλώνται οι άνθρωποι. Είναι, μάλλον, μια διαδικασία διαμέσου της οποίας τα άτομα αναζητούν μιαν ομαδική ταυτότητα.(22) Αυτή η ταυτότητα χρησιμοποιείται εν συνεχεία για τη διεκδίκηση της ικανοποίησης των αναγκών τους και για τη διατήρηση της αίσθησης του «ανήκειν» απέναντι στις δυσκολίες που συναντούν.

Πριν τη μετανάστευση, ακόμα και στην περίπτωση που είχαν την ευκαιρία να σκεφτούν την εθνική τους ταυτότητα, είναι πιθανό ότι αντιμετώπιζαν την ταυτότητά τους περισσότερο ως άνδρες, γυναίκες, έφηβοι, νέοι, ενήλικες, με όλες τις εντάσεις που προκύπτουν από το πώς τους αντιμετωπίζουν οι άλλοι και πώς οι ίδιοι αισθάνονται. Η μετανάστευση έχει ως αποτέλεσμα την εντατικοποίηση των συγκρούσεων ταυτότητας, φέρνοντας στο προσκήνιο ζητήματα πολιτιστικών διαφορών, την αίσθηση του «ανήκειν» ή της αποξένωσης, την αίσθηση της αξίας του εαυτού και της συμμετοχής στην κοινωνική ομάδα. 

Επιπλέον, ο κοινωνικός αποκλεισμός και η καταπίεση μπορούν να ενώσουν ομάδες που, σε διαφορετική περίπτωση, τα άτομα που τις αποτελούν, θα είχαν πιο χαλαρή σχέση μεταξύ τους. Η μετανάστευση είχε ως αποτέλεσμα την βίωση εξαιρετικά δύσκολων συνθηκών ζωής και στέγασης, φτώχεια, προβλήματα υγείας, δυσκολία στην πρόσβαση σε υπηρεσίες με τις οποίες δεν είναι εξοικειωμένοι, απομόνωση από την κυρίαρχη κοινότητα και στερεοτυπικές αναπαραστάσεις του εαυτού. Οι αναπαραστάσεις αυτές περιλαμβάνουν τη φυλετική «κατωτερότητα», τα «παράξενα» φαγητά και ενδύματα, καθώς και τα «παράξενα» έθιμα που ο πληθυσμός της χώρας υποδοχής δεν καταλαβαίνει, υποτιμά, ή δεν καλοδέχεται. Είναι σαφές ότι η μετανάστευση καθεαυτή και οι συνέπειές της αποτελούν μια σειρά από στρεσογόνους παράγοντες.

Όλα αυτά έχουν μια τεράστια σημασία γι΄ αυτό που ονομάζουμε «μια επιτυχημένη θεραπευτική συνάντηση», προϋπόθεση της οποίας είναι προφανώς η επιδίωξη της αμοιβαιότητας στην κατανόηση. Δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι ο ασθενής που προσέρχεται στις υπηρεσίες και προέρχεται από μια εθνική μειονότητα μεταναστών ή προσφύγων, θα δει με εμπιστοσύνη το ψυχιατρικό σύστημα. Δεδομένου, μάλιστα, ότι η ψυχιατρική πρακτική είναι ένας τρόπος νομιμοποίησης της καταστολής των μη κανονικών συμπεριφορών, που μπορεί να αποτελέσουν απειλή για την κοινωνική τάξη και επομένως οι λειτουργοί ψυχικής υγείας αντιπροσωπεύουν τον κοινωνικό έλεγχο, είναι σημαντικό, για να καταστεί δυνατή η ανάπτυξη μιας θεραπευτικής σχέσης πάνω σε ισότιμη βάση, οι λειτουργοί να μεριμνούν για την ανάπτυξη των όρων λειτουργίας των υπηρεσιών και μιας κουλτούρας που υπερβαίνει το μοντέλο του ιδρυματικού εγκλεισμού και του κοινωνικού ελέγχου. Η δυνατότητα επιβολής της αναγκαστικής νοσηλείας και θεραπείας, που στέλνει ένα συγκεκριμένο μήνυμα σ΄ ολόκληρη την κοινωνία, μπορεί να λειτουργεί πολύ πιο απειλητικά για τα μέλη των εθνικών μειονοτήτων.(23)

 

ΓΚΡΕΜΙΣΜΑ ΤΩΝ ΔΙΑΧΩΡΙΣΤΙΚΩΝ ΓΡΑΜΜΩΝ - ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΔΙΕΛΕΥΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ : ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΘΕΜΕΛΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ

 

Επομένως, ένα σύστημα ψυχικής υγείας ευαίσθητο απέναντι στα προβλήματα των μεταναστών και των προσφύγων είναι ένα σύστημα που υπερβαίνει το νοσοκομειοκεντρικό μοντέλο του ιδρυματικού εγκλεισμού προς την κατεύθυνση διαδικασιών, σχέσεων και υπηρεσιών που ευοδώνουν τη χειραφέτηση των υποκειμένων.

Σ΄ αυτή την εποχή, της όψιμης καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, τα σύνορα καταργούνται μόνο όταν πρόκειται για τη λειτουργία της παγκόσμιας «ελεύθερης αγοράς» των εμπορευμάτων και για τις υπερταχείες κερδοσκοπικές μετακινήσεις του χρηματιστικού κεφαλαίου. Μετατρέπονται, όμως, σε φρούρια (σε τείχη και τοίχους) όταν πρόκειται για την ελεύθερη μετακίνηση των εκατοντάδων εκατομμυρίων απόκληρων της παγκοσμιοποίησης, στερημένων, πεινασμένων, διωγμένων και βάναυσα κακοποιημένων. Οταν πρόκειται να βάλουν φραγμούς και ν΄ αναχαιτίσουν τα καραβάνια των μεταναστών και των προσφύγων : «ταξιδιώτες» και πλάνητες σε αναζήτηση στοιχειωδών όρων ασφαλούς αναπαραγωγής της κοινωνικής τους ύπαρξης, σπρωγμένοι από τις συνέπειες της λειτουργίας αυτής ακριβώς της παγκόσμιας αγοράς και αυτών ακριβώς των πυρετωδών μετακινήσεων του χρηματιστικού κεφαλαίου. Αυτές είναι οι μακρο-κοινωνικές ρίζες του ψυχικού πόνου που κουβαλούν μαζί τους τα καραβάνια των μεταναστών και των προσφύγων.

Είναι σαφές ότι η κατοχύρωση των δικαιωμάτων των μεταναστών και των προσφύγων, η καταπολέμηση του ρατσισμού (όχι μόνο στο επίπεδο των ξενοφοβικών  αντιδράσεων τοπικών ή ευρύτερων κοινωνικών ομάδων, ή σ΄ αυτό των οργανωμένων ακροδεξιών μειοψηφιών, αλλά και σ΄ αυτό του θεσμικού και του κρατικού ρατσισμού), η νομιμοποίηση όλων των μεταναστών και η αναγνώριση του ασύλου για όλους τους πρόσφυγες, η δημιουργία συνθηκών πραγματικά ελεύθερης μετακίνησης όλων των ανθρώπων διαμέσου όλων των συνόρων, η εξασφάλιση δουλειάς, αξιοπρεπούς εισοδήματος, πλήρους ασφαλιστικής κάλυψης, δημόσιας, δωρεάν και ποιοτικής εκπαίδευσης και υγείας για όλους (έλληνες και ξένους) είναι μερικές από τις πρώτες προϋποθέσεις για ν΄ αρχίσουν ν΄ αντιμετωπίζονται στη ρίζα τους οι πιέσεις που επιδρούν στην ψυχική υγεία των μεταναστών, όπως, άλλωστε και των γηγενών.

 

 

 

 ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

* Η μόνη υπηρεσία που απευθύνεται σε άτομα από άλλες εθνότητες και κουλτούρεςείναι αυτή του Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες [σωματείο μη κερδοσκοπικό, συνεργαζόμενο με την Υπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ (UNHCR)], που απευθύνεται «σε άτομα που ζητούν άσυλο και δικαιούνται ν΄ αναγνωριστούν ως πρόσφυγες (επομένως, δεν απευθύνεται σε οικονομικούς μετανάστες) και διαθέτει ένα Κέντρο Ημερήσιας Φροντίδας και Περίθαλψης (που μπορεί να εξυπηρετεί 25 άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας, παρέχοντας υπηρεσίες ψυχιατρικές, ψυχολογικές, διαπολιτισμικής συμβουλευτικής κλπ, σε αιτήματα που αφορούν σε ένα ορισμένο φάσμα διαταραχών και καταστάσεων), ένα Ξενώνα Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης Προσφύγων και ένα προστατευόμενο διαμέρισμα.

**Σύμφωνα με τον Kleinman,η «αρρώστια» (illness) αναφέρεται στην αντίληψη, στην εμπειρία, στην έκφραση του ασθενή και στους τρόπους αντιμετώπισης των συμπτωμάτων (που προσδιορίζονται, πιθανώς, από κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγοντες), ενώ η «νόσος» (disease) αναφέρεται στον τρόπο που οι λειτουργοί αναπλάθουν την αρρώστια στη βάση των θεωρητικών τους μοντέλων για την παθολογία (5)

 

***Αυτή, άλλωστε, είναι μια από τις πολλές παθολογίες διαγνωστικών συστημάτων, όπως τα διαδοχικά DSM.

 

 

 

Βιβλιογραφικές αναφορές

 

1. Σύμφωνα με Εγκύκλιο (2-2-05) του πρώην Υπουργού Υγείας Ν.  Κακλαμάνη προς τους προέδρους των ΠΕΣΥ (μετέπειτα ΔΥΠΕ) με θέμα «Υγειονομική Περίθαλψη Αλλοδαπών» (η οποία επιβεβαιώνει και διευκρινίζει ορισμένα σημεία του ΠΔ 266/1999 και του άρθρου 51 του νόμου 2910/2001, του Υπουργού Υγείας επί ΠΑΣΟΚ Αλ Παπαδόπουλου), ιατροφαρμακευτική και νοσοκομειακή περίθαλψη παρέχεται δωρεάν σε αλλοδαπούς μόνο με την προϋπόθεση έχουν αναγνωρισθεί ως πρόσφυγες, έχουν υποβάλλει αίτηση για αναγνώριση προσφυγικής ιδιότητας, έχει εγκριθεί η παραμονή τους για ανθρωπιστικούς λόγους, ή έχει ταχθεί προθεσμία απέλασης, η οποία δεν έχει ακόμα εκπνεύσει. Πρέπει οι αλλοδαποί που εμπίπτουν σ΄ αυτές τις κατηγορίες να είναι ανασφάλιστοι και οικονομικά αδύναμοι. Αλλά, συνεχίζει η εγκύκλιος, «για αλλοδαπούς μη νόμιμα ευρισκόμενους στην Ελλάδα (όπως είναι ο λαθρομετανάστης) θα παρέχονται οι απαραίτητες υπηρεσίες μόνο σε περιπτώσεις επείγοντος περιστατικού και μέχρι τη σταθεροποίηση της υγείας τους. Δεν θα γίνονται δεκτοί από τις υπηρεσίες υγείας αλλοδαποί αυτής της κατηγορίας για μη επείγοντα περιστατικά». Μάλιστα, μια από τις εγκυκλίους του Αλ. Παπαδόπουλου, όπου περιέχεται αυτολεξεί η παραπάνω παράγραφος, συνεχίζει λέγοντας : «Διευκρινίζεται ότι και στην περίπτωση των αλλοδαπών αυτής της κατηγορίας (δηλ. των μη νομίμων μεταναστών) δεν προβλέπεται η έκδοση βιβλιαρίου οικονομικής αδυναμίας και όταν προσκομίζεται τέτοιο, θεωρείται πλαστό ή μη νομίμως εκδοθέν και ειδοποιείται η φερόμενη ως εκδούσα αρχή. Σε κάθε περίπτωση, ειδοποιούνται από το νοσοκομείο οι κατά τόπους υπεύθυνες Αστυνομικές υπηρεσίες για τις περαιτέρω νόμιμες ενέργειες» (υπογρ. δική μας). Δηλαδή, εντέλει τους γιατρούς, νοσηλευτές κλπ να «καρφώνουν» στην αστυνομία τους μη νόμιμους μετανάστες. Η ίδια εγκύκλιος του Αλ. Παπαδόπουλου προβλέπει για τα τακτικά (τα μη επείγοντα) περιστατικά της κατηγορίας των νομίμων μεταναστών, που δεν έχουν βιβλιάριο υγείας, ότι προκαταβάλλεται υποχρεωτικά το 50% του προβλεπόμενου κόστους της νοσηλείας, ενώ, σε όλες της περιπτώσεις, τηρείται κανονικά η διαδικασία είσπραξης νοσηλείων». Μέχρι τώρα δεν έχει υπάρξει καμιά επίσημη ανάκληση του περιεχομένου αυτών των εγκυκλίων.

 

2. Bhugra Dinesh & Bhui Kamaldeep : "Cross-Cultural Psychiatry. A practical guide". Ed. Arnold, 2001, London.

3. οππ.

4. οππ.

5. Kleinman Arthur: "Rethinking Psychiatry. From Cultural Category To Personal Experience". Ed. Free Press, 1988.  

6. Bhugra Dinesh & Bhui Kamaldeep :οππ

7. Kleinman Arthur : "Patients and Healers in the Context of their Culture". California Press, 1980.

8. a .Bhugra Dinesh & Bhui Kamaldeep : οππ.

    b.Pilgrim David & Rogers Anne : «Κοινωνιολογία της Ψυχικής Υγείας και  Ασθένειας». Ελλ. Έκδοση Δαρδανός, 200

    c.Beer M. Dominic, Pereira M. Stephen, Paton Carol : "Psychiatric Intensive Care". Ed. Alden Press, 2001, London. 

 9. οππ

10. King M, Coker E, Leavey G,  et al.: "Incidence of psychotic illness in London". British Medical Journal, 309, 1994.

11.Bhugra D, Hilwig M, Hosein I. et al : "Incidence rate and one-year follow-up of first contact schizophrenia in Trinidad". British Journal of Psychiatry, 169, 1996.

12. Bhugra D, Leff J, Mallet R, et al : "Incidence and outcome of schizophrenia in whites, African-Caribbeans and Asians in London". Psychological Medicine", 27, 1997.

13. Bhugra et al   :" Incidence and one-year follow-up of first contact schizophrenia in Trinidad", οππ.

14. BBC News, 7  Δεκέμβρη 2001.

15. Bhugra D. & Bhui K.: "Cross Cultural Psychiatry", οππ.

16. Littlewood R. & Lipsedge M : "Aliens and Alienists : Ethnic Minorities and Psychiary". Ed. Harmondsworth: Penguin, 1982.

17. οππ.

18. οππ.

19. Boyle Mary : "Schizophrenia: A Scientific Delusion?" Ed. Routledge, 2^nd edition, 2002. London.

20. Bhugra D. & Bhui K. οππ.

21. οππ.

22. οππ.

23. οππ