Η λεγόμενη ψυχιατρική μεταρρύθμιση δεν προκύπτει από την αλλαγή του επιστημονικού παραδείγματος, αλλά αποτελεί συνέχεια αυτού.
Από τον Κώστα Μπαϊρακτάρη, Αναπληρωτή Καθηγητή Ψυχολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Μνήμη Έφη Σκλήρη, Ψυχίατρο και Γ. Κοκκινίδη , Γ. Γιαννουλόπουλου, ιδρυτικά μέλη Πανελλήνιας Επιτροπής Επιζώντων της Ψυχιατρικής
Σήμερα στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες χώρες του ευρωπαϊκού νότου, είμαστε μάρτυρες μιας περιόδου βίαιης ανακατανομής του πλούτου (καπιταλιστική κρίση). Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά εκλαμβάνει αυτή η κρίση σε μια χώρα όπως η Ελλάδα όπου συναντάμε έναν καπιταλισμό στην πιο χυδαία και διεφθαρμένη μορφή του. Μια χώρα όπου διαχρονικά διακυβερνάται από το πιο παρασιτικό, το πιο απάνθρωπο, άρα και πιο παθολογικό, κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας που την μετέτρεψε σε οικονομικό προτεκτοράτο τραπεζιτών και των δυνάμεων που ηγεμονεύουν και εκβιάζουν τους λαούς ως σύγχρονοι αποικιοκράτες στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αναφερόμαστε σε ένα πολιτικο-κοινωνικό σύστημα το οποίο για να μπορέσει να διατηρήσει και να αναπαράγει την εξουσία του ακυρώνει τους ίδιους τους αστικοδημοκρατικούς του θεσμούς, τρομοκρατεί τoν πληθυσμό, ενεργοποιεί τα πιο κτηνώδη ένστικτά για εξουσία , απαξιώνοντας τον άνθρωπο και αναδεικνύοντας την απανθρωπία ως βασικό συστατικό της υπόστασής του .
Χρησιμοποιεί μέσα οικονομικού εκμαυλισμού του λαού, προάγει συστηματικά τον ατομικισμό με στόχο την ανάδειξη του ανθρώπου σε καταναλωτή και πελάτη. Προάγει τον ανταγωνισμό, την ξενοφοβία και την αλληλοεξόντωση, δηλαδή την αλλοτρίωση στην πιο ακραία μορφή της.
Διεισδύει και διαχέει τον έλεγχό του στο κοινωνικό σώμα, ενισχύει την κρατική βία και καταστολή έχοντας στην υπηρεσία του διαπλεκόμενες Eπιχειρήσεις Μέσων Ενημέρωσης (ΕΜΕ) που μετατρέπουν την βαρβαρότητα σε «είδηση» και τους αναγνώστες/τηλεθεατές σε θεατές της εξαθλίωσής τους ανταποκρινόμενες έτσι στον συστημικό τους ρόλο ως εργαλεία χειραγώγησης αλλά και χύτρες κοινωνικής εκτόνωσης
Τα καθημερινά μνημονιακά πλήγματα των τοκογλύφων που δέχονται οι εργαζόμενοι σε μισθούς,συντάξεις, ασφάλιση και εργασιακά δικαιώματα αποτυπώνονται με τον πιο επώδυνο τρόπο στους τομείς της Υγείας ,της Παιδείας και της Κοινωνικής Πολιτικής.
Στο κεφάλαιο αυτό θα προσπαθήσουμε να αποτυπώσουμε παραδειγματικά αυτές τις βάρβαρες πολιτικές και τις συνέπειές τους στους τομείς της ψυχικής υγείας.
Η ορθότητα του Λογικού μέσα από την επινόηση και τον αποκλεισμό του Παράλογου
Ο Κοινωνικό Αποκλεισμός άρα και η διεργασία που οδηγεί σε αυτόν χαρακτηρίζει διαχρονικά- ιστορικά την συγκρότηση των ανθρώπινων κοινωνιών ως μία συνέχεια μέσα από ασυνέχειες τόσο ως προς την θέσμισή του όσο και ως προς τις πληθυσμιακές ομάδες που εκάστοτε πλήττονται .
Ψυχιατρική και Ψυχολογία επινοούνται και αυτονομούνται ως επιστημονικοί κλάδοι και ως κοινωνικο-αστυνομικές τεχνικές απομόνωσης και αποκλεισμού του Παράλογου όπου επιστήμη- γνώση ,δηλαδή εξουσία διαχέονται με τέτοιον τρόπο στο κοινωνικό σώμα ώστε να εσωτερικεύονται και να νοηματοδοτούνται με συγκεκριμένο περιεχόμενο έννοιες όπως το δίκαιο, η κανονικότητα, η επικινδυνότητα κλπ.
Έτσι οι επιστήμες αυτές αποκτούν εργαλειακά χαρακτηριστικά διασφάλισης της συστημικής ισορροπίας. Δηλαδή σύμφωνα με το Foucault «.. πρέπει να διαπιστώσουμε ότι κατά την καταγραφή της ιστορίας των τρελών περιγράψαμε την ιστορία αυτού που έκανε ουσιαστικά εφικτή την εμφάνιση της Ψυχολογίας, αν και όχι στο επίπεδο της χρονολογίας των ανακαλύψεων ή μιας ιστορίας των ιδεών αλλά ακολουθώντας την αλληλο-εμπλοκή θεμελιωδών δομών της εμπειρίας…»(1)
Η διαγνωστική-θεραπευτική συγκρότηση αυτών των επιστημών και η κανονιστική-δικαιϊκή τους αποστολή αποκτούν το πραγματικό τους νόημα μέσα από την ολοκλήρωση του αποκλεισμού στα ψυχιατρικά άσυλα. Η ακαδημαϊκή Ψυχιατρική είναι γέννημα θρέμμα των ασύλων και των συνθηκών που σε αυτά διαμορφώνονται.
Η ενδογενής αδυναμία του καπιταλιστικού συστήματος να επεξεργαστεί δημιουργικά τις αντιθέσεις του οδηγεί στο να αποτελέσει το ψυχιατρικό ίδρυμα προνομιακό τόπο εγκλεισμού ατόμων από τα κατώτερα κοινωνικο-οικονομικά στρώματα και να αναδείξει τόσο τον ταξικό χαρακτήρα των επιστημών που τον συνοδεύουν ,των τόπων που τον ολοκληρώνουν όσο και των πρακτικών βίας που τα χαρακτηρίζουν. Γιατί «..κάθε κοινωνία της οποίας η δομή βασίζεται σε πολιτισμικές και ταξικές διαφορές και στηρίζεται σε ανταγωνιστικά συστήματα, κατασκευάζει μέσα στα όριά της περιοχές αντιρρόπησης των εσωτερικών της αντιθέσεων, μέσα στις οποίες υλοποιείται η ανάγκη άρνησης ή μετατροπής σε αντικείμενο ενός μέρους της ίδιας της υποκειμενικότητας…»(2) Γι αυτό κατά τον Μπαζάλια η Ψυχιατρική καλυπτόμενη από έναν επιστημονικό μανδύα μεταμφιέζεται και εσωτερικεύεται από το κοινωνικό σώμα είτε με την κοινωνική είτε με την ψυχοθεραπευτική μορφή ως ιατρική-θεραπευτική πράξη. Το ψυχιατρικό ίδρυμα δεν αποτελεί μόνο αντιθεραπευτικό χώρο αλλά και η ίδια η Ψυχιατρική ανθρωπολογικά-επιστημονικά και ιδεολογικά συνιστά εργαλείο άσκησης βίας.
Το χρονικό μιας κατ ευφημισμό μεταρρύθμισης
Από τα παραπάνω συνάγεται ότι και για την Ελλάδα η αποτύπωση των σημερινών συνθηκών στον τομέα της ψυχικής υγείας μπορεί να κατανοηθεί καλλίτερα υπό το πρίσμα μιας διαχρονικής προσέγγισης των διεργασιών αποκλεισμού στις συγκεκριμένες ιστορικές-πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες της χώρας. Αν θέλουμε για την οικονομία της συζήτησης να πάρουμε ως αφετηρία την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους στην Τρίτη δεκαετία του 19ου αιώνα θα παρατηρήσουμε:
1.Η εμφάνιση των πρώτων ψυχιατρικών ασύλων παρατηρείται στα τέλη του 19ου αιώνα, πολύ αργότερα από άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
2.Η ευρωπαϊκή ιδρυματική ψυχιατρική επηρεάζει τις εξελίξεις προσαρμοσμένες στις κοινωνικο-πολιτικές και οικονομικές συνθήκες της χώρας διακρίνοντας ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα την ψυχιατρική φροντίδα των εύπορων από τον ιδρυματικό εγκλεισμό των φτωχών.
3.Η υπερπλήρωση των αστικών δημόσιων ψυχιατρείων οδηγεί με την συνέργεια πολιτικών και ψυχιάτρων στην δημιουργία από τα τέλη της δεκαετίας του ΄50 των «Αποικιών Ψυχοπαθών» ως τόπους απόλυτου αποκλεισμού , κοινωνικής ευθανασίας και φυσικής εξόντωσης . Τα Ψυχιατρεία Δαφνί της Αθήνας και το Ψυχιατρείο Θεσσαλονίκης «τροφοδοτούν» και στέλνουν με τα σύγχρονα «Πλοία των Τρελών» στις αποικίες, χωρίς επιστροφή, χιλιάδες έγκλειστους ως «αθεράπευτους» ή «αζήτητους». Ένα διαρκές έγκλημα της ελληνικής Ψυχιατρικής που ποτέ δεν αναγνωρίστηκε ως τέτοιο και κανείς δεν λογοδότησε μέχρι σήμερα για τις χιλιάδες ανθρώπινες ψυχές που εξοντώθηκαν στις αποικίες αυτές.
4.Κυριαρχεί η ψυχιατρική στις πιο ακραίες βιολογικές-σωματικές προσεγγίσεις απέναντι στους πάσχοντες συνανθρώπους μας .Η υποτυπώδης υλικο-τεχνική υποδομή, η άθλιες συνθήκες διαβίωσης οδηγούν στην πιο επώδυνη για τους έγκλειστους εφαρμογή της κατασταλτικής Ψυχιατρικής(απομόνωση,καθήλωση,ηλεκτροσπασμοθεραπεία,ψυχοχειρουργική,χημική καταστολή) αλλά προσδιορίζουν και τα ψυχιατρεία ως τόπους αποκλεισμού και κοινωνικής ευθανασίας. Για χιλιάδες εγκλείστους τον κοινωνικό θάνατο διαδέχεται ο φυσικός ως η μόνη έξοδος από την απανθρωποίηση που υφίστανται στα άσυλα μέχρι και τα τέλη του προηγούμενου αιώνα. Νεωτερικές θεωρίες και πρακτικές που εφαρμόζονται ήδη σε άλλες χώρες από την δεκαετία του ‘ 60 ,αν και γνωστές στον ψυχιατρικό κόσμο, παραμένουν εκτός συνόρων.
5.Μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 70 η ψυχιατρική φροντίδα παρέχεται αποκλειστικά σε ιδρυματικούς χώρους(δημόσιους και ιδιωτικούς) καθώς και από ιδιώτες Ψυχιάτρους για τους οικονομικά προνομιούχους
6.Η ψυχιατρική βία ,η στέρηση των πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων και ο κοινωνικός αποκλεισμός διαμορφώνουν τις επιπτώσεις των πολιτικών ψυχικής υγείας στους πολίτες με ψυχιατρική εμπειρία
Στις αρχές της δεκαετίας του ΄80 αποτυπώνεται για πρώτη φορά συστηματικά η κατάσταση της ιδρυματικής ψυχιατρικής και των απάνθρωπων και συνθηκών στα ελληνικά ψυχιατρεία καθώς και πραγματοποιούνται μελέτες για την ιστορία της ελληνικής ψυχιατρικής(3,4)
Οι καταγγελίες στις αρχές της δεκαετίας του ‘80 για την ψυχιατρική βαρβαρότητα και τις απάνθρωπες συνθήκες στην Λέρο αναδεικνύουν για πρώτη φορά, σε Ελλάδα και εξωτερικό, από την Ομάδα Λέρου, το πρόβλημα της ελληνικής Ψυχιατρικής. Οι καταγγελίες αυτές οδηγούν στην απαγόρευση των διακομιδών στην Λέρο και στα μέσα της δεκαετίας του ΄80 στον εξαναγκασμό ,από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα και τον χρηματοδοτικό Κανονισμό 815/84, βελτίωσης των συνθηκών περίθαλψης και την αλλαγή του συστήματος ψυχιατρικής περίθαλψης(5)
Την ίδια περίοδο ξεκινούν και οι πρώτες συστηματικές προσπάθειες αποϊδρυματοποίησης, επαγγελματικής αποκατάστασης και κοινωνικής επανένταξης των εγκλείστων στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης με την δημιουργία διαμερισμάτων για τους πρώην έγκλειστους και συνεταιριστικών εργαστηρίων επαγγελματικής αποκατάστασης. Στην συνέχεια ξεκινάει και η εφαρμογή προγραμμάτων αποκατάστασης και σε άλλα δημόσια ψυχιατρεία.
Στα τέλη της δεκαετίας του ΄80 ομάδα εργαζομένων της Μονάδας Επανένταξης του Ψυχιατρείου Θεσσαλονίκης μαζί με εργαζόμενους της Λέρου ξεκινάνε την παρέμβαση στο περιβόητο για τις άθλιες και απαξιωτικές για την ανθρώπινη υπόσταση συνθήκες κράτησης το περίπτερο 16,το γνωστό ως «Τμήμα των Γυμνών». Εκεί όπου η ιδρυματική ψυχιατρική αναδείκνυε την πιό βάρβαρη και απάνθρωπη φύση της σε βάρος των εγκλείστων. Τις φωνές διαμαρτυρίες ακολουθούν παρεμβάσεις ελλήνων επαγγελματιών ψυχικής υγείας ενώ προστίθενται αργότερα και ευρωπαίοι (Ιταλοί, Ολλανδοί). Η Λέρος γίνεται σύμβολο καταγγελίας της ιδρυματικής βαρβαρότητας και σε ευρωπαϊκό πλέον επίπεδο(6,7,8)
Από τις αρχές της δεκαετία του ΄90 αναπτύσσονται ειδικά προγράμματα παρέμβασης στο σύνολο του ψυχιατρείου της Λέρου με εμπόδια τόσο από την ελληνική γραφειοκρατία όσο και από την έλλειψη ουσιαστικής πολιτικής βούλησης για την αποϊδρυματοποίηση και την ανάπτυξη πραγματικών κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας ως ηθμούς στην εισαγωγή νέων πασχόντων στα ψυχιατρεία(9,10).
Τα γραφειοκρατικά και τα επί χάρτου επαναλαμβανόμενα κυβερνητικά σχέδια για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση αποτέλεσαν περισσότερο προσχήματα για την εισροή κοινοτικών πόρων παρά εργαλεία μιας πραγματικής μεταρρύθμισης ή κατάργησης της ιδρυματικής ψυχιατρικής και ανάπτυξης κοινοτικών υπηρεσιών.
ΨΥΧΑΡΓΩΣ : Ιδιωτικοποίηση με δημόσιους πόρους
Από το δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας του ΄90 και στα πλαίσια πλέον του εκσυγχρονισμού ,δηλαδή μιας δημοσιονομικής προσέγγισης και των ζητημάτων της ψυχικής υγείας στα πλαίσια του νεοφιλελευθερισμού και της ανάθεσης της ψυχικής υγείας στον ιδιωτικό τομέα εγκρίνονται και χρηματοδοτούνται τα προγράμματα του λεγόμενου προγράμματος – σκανδάλου στην πραγματικότητα – “Ψυχαργώς”. Το πρόγραμμα αυτό εξελίσσεται μέχρι και σήμερα σε διάφορες μορφές και φάσεις . Χρηματοδοτείται με εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ τα οποία διοχετεύονται κύρια στον ιδιωτικό τομέα για την δημιουργία κοινοτικών δομών. Η γνωστή από την δεκαετία του ΄70 «απονοσοκομειοποίηση” του κυβερνήτη της Καλιφόρνιας των ΗΠΑ Ρ. Ρήγκαν (Californian Model) βρίσκει και στην Ελλάδα μιμητές
Η ιδρυματική λογική, δηλαδή η αναπαραγωγή του κυρίαρχου ψυχιατρικού παραδείγματος μετεγκαθίσταται χωροταξικά στην κοινότητα με την μορφή ξενώνων και οικοτροφείων με φορείς υλοποίησης κύρια ιδιωτικές εταιρείες χρηματοδοτούμενες από την Ε.Ε., δηλαδή κρατικο-δίαιτες μη-κυβερνητικές οργανώσεις. Η δημόσια ιδρυματική περίθαλψη δεν αποσαθρώνεται ως επιστημονικό παράδειγμα αλλά μεταλλάσσεται σε κοινοτική ιδρυματική περίθαλψη με πρόσχημα την Μεταρρύθμιση. Ο δημόσιος τομέας αντικαθίσταται σταδιακά αλλά συστηματικά με δημόσια και κοινοτικά χρήματα από τον ιδιωτικό τομέα. Μια σύγχρονη αλλά ερμαφρόδιτη μορφή του μη-κυβερνητισμού. Ο ιδιωτικός τομέας αποκτά τον έλεγχο και διαμορφώνει συνθήκες ,εργασιακές σχέσεις αλλά και ποιότητα υπηρεσιών ανάλογα όχι με τις ανάγκες αλλά με τα οικονομικά συμφέροντα και τις χρηματοδοτικές ροές. Όταν μάλιστα αυτές καθυστερούν προσφεύγουν σε μέτρα «διάσωσης» κατακρατώντας αυθαίρετα, με την ανοχή του κράτους, ακόμα και τις μηδαμινές συντάξεις των οικότροφων .(11)
Ας δούμε όμως με αριθμούς αλλά όχι στενά ποσοτικά την περιπέτεια αυτού που ονομάζεται ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα.
Στην μέχρι τώρα πορεία εφαρμογής του «Ψυχαργώς» έκλεισαν ολοκληρωτικά τέσσερα από τα επτά δημόσια Ψυχιατρεία τα οποία αντικαταστάθηκαν με μικρές ιδρυματικές δομές στην κοινότητα. Δημιουργήθηκαν συνολικά περί τα 128 οικοτροφεία εκ των οποίων 39 δημόσια και 89 ιδιωτικά. Από τους 97 ξενώνες 78 είναι δημόσιοι και 19 ιδιωτικοί ενώ τα προστατευόμενα διαμερίσματα ανέρχονται σε 230, 198 δημόσια και 32 ιδιωτικά. Παρατηρείται ότι ο ιδιωτικός τομέας επιλέγει συστηματικά την δημιουργία ιδρυματικών κοινοτικών δομών και όχι για παράδειγμα προστατευόμενων διαμερισμάτων γιατί η επιλογή του αυτή ανεβάζει το κόστος λειτουργίας, δηλαδή το κέρδος από αυτού του είδους τις επιχειρήσεις. Μονάδες επαγγελματικής αποκατάστασης συναντάμε κύρια στον δημόσιο τομέα ενώ και στον τομέα της κοινοτικής οργάνωσης της ψυχιατρικής φροντίδας παρατηρείται μια αυξάνουσα τάση διείσδυσης του ιδιωτικού τομέα. Το δε Υπουργείο Υγείας και Αλληλεγγύης για να νομιμοποιήσει την χρηματοδότηση των ιδιωτών για τα επόμενα χρόνια με δεκάδες εκατομμύρια ευρώ παρουσιάζει με το θράσος της εξουσίας ως σχεδιασμό εκθέσεις ιδεών διαφόρων εμπειρογνωμόνων και αποδεκτών ταυτόχρονα κονδυλίων γ ια τις εταιρείες τους. (12,13) Όλες οι παραπάνω δομές χρηματοδοτούνται με εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ από εθνικούς και κοινοτικούς πόρους. Για αυτό και η ιδιόρρυθμη αυτή ιδιωτικοποίηση με τις λεγόμενες μη-κερδοσκοπικές εταιρείες είναι στην ουσία κρατικοδίαιτη. Δηλαδή οι εκάστοτε κυβερνήσεις εφαρμόζοντας πιστά τις επιβαλλόμενες μνημονιακές πολιτικές «δημοσιονομικής εξυγίανσης» καταστρέφουν το δημόσιο σύστημα χρηματοδοτώντας μάλιστα την ιδιωτικοποίησή του ,ενώ αφήνουν ανοικτή την επαναφορά του ασυλιακού εγκλεισμού(14)
Παράλληλα με το κλείσιμο των ψυχιατρείων παρατηρείται μία γεωμετρική άνοδος του αριθμού των εγκλείστων σε αμιγώς ιδιωτικές ψυχιατρικές κλινικές με αποτέλεσμα σε συνολικά 40 περίπου ιδιωτικώμ κλινικών να είναι έγκλειστα περί τα 4500 άτομα. Πολίτες με ψυχιατρική εμπειρία που υφίστανται περισσότερο την φύλαξη και τον εγκλεισμό με ότι αυτό συνεπάγεται για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις βίαιες μεθόδους που ανεξέλεγκτα εφαρμόζονται. Βασική χρηματοδοτική πηγή αυτών των ιδιωτικών ιδρυματικών δομών είναι τα ασφαλιστικά ταμεία. Σχολιάζοντας τα παραπάνω στοιχεία θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι
1.Αυτό που ονομάζεται ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα δεν είναι τίποτε άλλο από μια κατάργηση του δημόσιου χαρακτήρα της υγείας και μια ιδιωτικοποίηση με δημόσιους πόρους. Η θέση αυτή ενισχύεται ακόμα περισσότερο αν συνδέσει κανείς τις πολιτικές αυτές με τις πολιτικές της λεγόμενης δημοσιονομικής εξυγίανσης που υφίσταται και ο τομέας της δημόσιας υγείας στα πλαίσια των Μνημονίων από την μεριά των δανειστών, δηλαδή των ευρωπαίων τοκογλύφων και του πολιτικού συστήματος στην Ελλάδα που οδηγεί σε κατάρρευση το δημόσιο σύστημα υγείας και σε συντριπτικές περικοπές στον κοινωνικό τομέα.
2.Η λεγόμενη ψυχιατρική μεταρρύθμιση δεν προκύπτει από την αλλαγή του επιστημονικού παραδείγματος, αλλά αποτελεί συνέχεια αυτού τόσο ως πρακτική στις νέες στεγαστικές δομές όσο και ως πρακτική στην οργάνωση των κοινοτικών υπηρεσιών.
3.Τα άτομα με ψυχιατρική εμπειρία συνεχίζουν να στερούνται των δικαιωμάτων τους και υφίστανται είτε με την μορφή μιας νέας ιδρυματικής πρακτικής στα οικοτροφεία είτε με την μορφή του παραδοσιακού ψυχιατρικού εγκλεισμού σε δημόσια ψυχιατρεία και ιδιωτικές ψυχιατρικές κλινικές τον αποκλεισμό και διαρκή κοινωνικό έλεγχο.
Ο Ψυχιατρικός και Ψυχολογικός Μονόλογος
O επιστημονικός λόγος στις ανθρωπιστικές επιστήμες και στις επιστήμες της υγείας, δηλαδή ο μονόλογος των ειδικών, προκύπτει μέσα από την απόπειρα αντικειμενοποίησης της ιστορίας, των κοινωνικών διεργασιών, της ανθρώπινης ύπαρξης και εμπειρίας , δηλαδή τον θετικιστικό πιθηκισμό. Προκύπτει από την συρρίκνωση αυτής της εμπειρίας – όταν δεν συνάδει με την εκάστοτε αντίληψη για το «φυσιολογικό», το «υγιές», το «κανονικό» – σε συμπτώματα, την κατηγοριοποίηση και ταξινόμησή της, τις πρακτικές που εφαρμόζονται και που προσβάλουν πολλές φορές την ανθρώπινη αξιοπρέπεια ασκώντας ψυχολογική ή και φυσική ακόμα βία. Η διαρκής αναπαραγωγή αυτού του επιστημονικού Μονόλογου, η κυριαρχία του και η συστηματική διάχυσή του στο κοινωνικό σώμα και η εσωτερίκευσή του από αυτό είναι στην ουσία μια πολιτική πρακτική που υπηρετεί μια συγκεκριμένη ιδεολογία. Μια ιδεολογία που εμποδίζει στην ουσία την ακύρωση των μηχανισμών και των διεργασιών αποκλεισμού ή περιθωριοποίησης μίας σειράς ατόμων ή ομάδων αφού και η ίδια εμφανίζεται, εγκαθιδρύεται και αναπαράγεται μέσω της ενίσχυσης αυτών ακριβώς των διεργασιών και μηχανισμών, μηχανισμών και διεργασιών που συντελούν στη σημερινή πολιτική, οικονομική, κοινωνική, πολιτισμική κρίση και στην κρίση των επιστημών .
Το ίδιο πρόβλημα το συναντάμε στα Ψυχιατρεία. Εδώ έχουμε την μετατροπή ή μεταβολή της άσκησης βίας, των βασανισμών και των βασανιστηρίων στους έγκλειστους των Ψυχιατρείων σε θεραπευτικό πρόταγμα ενάντια στο παράλογο, το μη λογικό ,το μη κανονικό, μετατρέποντας τις πράξεις βίας σε θεραπευτικό μέτρο.
Η συμμόρφωση στην ψυχιατρική εξουσία γίνεται με έναν έντεχνα κατασκευασμένο επιστημονικό λόγο. Το αποτέλεσμα είναι η μετατροπή της πράξης βίας σε θεραπευτική πρακτική.
Έτσι, λοιπόν, βλέπουμε ότι τα ζητήματα της άσκησης βίας και η εμπλοκή των διαφόρων επιστημών στην άσκηση βίας, είτε είναι η ψυχολογία είτε είναι η ψυχιατρική, ιστορικά και διαχρονικά συναντώνται σε διαφορετικές μορφές, σε διαφορετική ένταση, σε διαφορετικές περιόδους. Πρώτoν πιστεύω ότι τόσο η επιστήμη της ψυχολογίας όσο και η επιστήμη της ψυχιατρικής αποτελούν υποθετικές προσεγγίσεις. Δεν είναι κατηγορηματικές αλήθειες. Δεύτερον δεν είναι πολιτικά-ιδεολογικά ουδέτερες και τρίτον ανήκουνε στο χώρο των ερμηνειών ή των ερμηνευτικών προσεγγίσεων άρα έχουνε και μυθοπλαστικό χαρακτήρα. Το ότι προσπαθούνε να μιμηθούνε επιστημολογικά τις θετικές επιστήμες αποτελεί μία αφέλεια και ένα είδος πιθηκισμού. Δηλαδή επιχειρούν ανεπιτυχώς να συγκροτήσουν θεωρίες και πρακτικές που συνθέτουνε ή εμπεριέχουνε στη λογική τους τα βασικά χαρακτηριστικά μιας θετικιστικής σκέψης, π.χ. αιτιολογία, διάγνωση, θεραπεία και ούτω καθεξής. Αυτό σημαίνει ότι η ερμηνευτική αυτή προσέγγιση σχετίζεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την προσωπικότητα του επιστήμονα και κατ’ επέκταση με την ιδεολογία του ή τον πολιτικό του προσανατολισμό(15).
Τα χαρακτηριστικά αυτά αναδεικνύονται σήμερα ακόμα πιο έντονα διότι η περίοδος κρίσης του καπιταλιστικού συστήματος που διανύουμε είναι μία περίοδος όπου επιστρατεύονται από το σύστημα επιστήμονες που διαδίδουν απόψεις οι οποίες συναντώνται σε έναν κοινό τόπο. Είναι ο τόπος της λεγόμενης «εθνικής κατάθλιψης». Η προσπάθεια ψυχιατρικοποίησης των κοινωνικών προβλημάτων, των αρνητικών επιπτώσεων της κρίσης, του ανθρώπινου πόνου, του συνανθρώπου που βρίσκεται σε κρίσιμη κατάσταση και βιώνει επώδυνα την μετάβαση από μία βιώσιμη ή σχετικά καλή οικονομική κατάσταση σε μια κατάσταση όπου έχει να απαντήσει σε καταστάσεις συσσώρευσης οικονομικών προβλημάτων με όλες τις συνέπειες που συνεπάγονται αυτά σε προσωπικό-οικογενειακό-κοινωνικό επίπεδο-μάλιστα σαν άτομα γιατί μάθαμε να αντιμετωπίζουμε τα πράγματα σαν άτομα και όχι σαν συλλογικότητες και αλληλέγγυα- έρχονται επιστήμες σαν την Ψυχολογία και την Ψυχιατρική να επιτελέσουν το έργο της απόσπασης ή μετάθεσης μιας πραγματικής κατάστασης σε μια τεχνική κατασκευή, μιας πολυσύνθετης εμπειρίας σε ένα ατομικό πρόβλημα. Δηλαδή της μετατροπής των επιπτώσεων π.χ. της ανεργίας σε κατάθλιψη, τον ανθρώπινο πόνο και την στεναχώρια σε καταθλιπτικά συμπτώματα και κατ’ επέκταση την έντεχνη ανάδειξη μέσα από μια τέτοια προσέγγιση των θεραπειών εκείνων που καλείται ο ψυχολόγος ή ο ψυχίατρος να ασκήσει επάνω στους ανέργους για να μειώσει δήθεν τις αρνητικές επιπτώσεις της ανεργίας.
Συμπερασματικά θα μπορούσα να υποστηρίξω ότι:
1.Η διάκριση του Λογικού από το Παράλογο είναι μία συστημική διάκριση που υπηρετεί διαχρονικά την επιβίωση και αναπαραγωγή του κυρίαρχου πολιτικο-κοινωνικού συστήματος και επιστημονικού παραδείγματος
2. Η άσκηση της ψυχιατρικής βίας σε όλες τις μορφές της (ψυχολογικές-κοινωνικές, φυσικές-χημικές) αποτελεί το εργαλείο εφαρμογής αυτής της διάκρισης και της διασφάλισης της ισορροπίας του συστήματος. Η αυτοοργάνωση και η συλλογική δράση των ατόμων με ψυχιατρική εμπειρία αποτελεί την βασική απάντηση σε αυτή την βία
3. Η λεγόμενη ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα εξελίχθηκε σε μία διαδικασία χωροταξικής μετεγκατάστασης στην κοινότητα της ιδρυματικής ψυχιατρικής και μεταχείρισης από τα άσυλα στα λεγόμενα οικοτροφεία. Θεωρούσε ότι αυτά αποτελούν και χώρο αναπαραγωγής του κοινωνικού και ψυχιατρικού ελέγχου των ατόμων με ψυχιατρική εμπειρία παρεμποδίζοντας την αυτονομία και τον αυτοπροσδιορισμό τους
4. Η κατασπατάληση και η ανέλεγκτη διαχείριση των κοινοτικών πόρων του προγράμματος «Ψυχαργώς» εξυπηρετεί την μετάβαση στην διαπλεκόμενη ιδιωτικοποίηση στον τομέα της ψυχικής υγείας με την ανάδειξη των κρατικοδίαιτων μη- κυβερνητικών επιχειρήσεων-οργανώσεων σε βασικό όχημα αυτής της ιδιόρρυθμης, δηλαδή με δημόσιους πόρους, αποσάθρωσης της δημόσιας υγείας (16,17,18)
Η χωροταξική μετεγκατάσταση των ατόμων με ψυχιατρική εμπειρία , με την διαμεσολάβηση των κρατικοδίαιτων και δήθεν μη-κυβερνητικών και μη-κερδοσκοπικών οργανώσεων και εταιριών, αναπαράγει την αφαίρεση των δικαιωμάτων που υφίστανται τα άτομα με ψυχιατρική εμπειρία .Η προκλητική αποσύνδεση οποιουδήποτε αιτήματος υποστήριξης από την αναγκαιότητα αλλαγής του κυρίαρχου ψυχιατρικού παραδείγματος καθιστά και το σύνθημα «Όχι στο κλείσιμο των ψυχιατρείων» ιστορική ειρωνεία γιατί το επιβαρύνει με την υποψία των συντεχνιακών κινήτρων και των ευκαιριακών συμμαχιών Κίνητρα που παραβλέπουν την αναγκαιότητα πραγματικής απελευθέρωσης των ατόμων με ψυχιατρική εμπειρία μέσα από την αλλαγή του ίδιου του ιστορικά ξεπερασμένου επιστημονικού παραδείγματος.
Ο εγκλωβισμός δε της συστημικής αριστεράς σε μια τέτοια λογική την καθιστά συνεργό αλλά και υπόλογη για την αναπαραγωγή της ψυχιατρικής βαρβαρότητας και του αποκλεισμού, δηλαδή την διαιώνιση του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος και της βίας και εξουσίας που παράγει.
Μία μεταρρύθμιση του ψυχιατρικού συστήματος στην Ελλάδα και παντού θα μπορούσε να αναγνωριστεί σαν πραγματική μόνο όταν πηγάζει από την ακύρωση του κυρίαρχου ψυχιατρικού-ψυχολογικού παραδείγματος με δομές και υπηρεσίες που να πηγάζουν από την αποκατάσταση του Λόγου των πολιτών με ψυχιατρική εμπειρία και να δικτυώνεται με άλλες συλλογικότητες που υφίστανται την αφαίρεση των κοινωνικών και πολιτικών τους δικαιωμάτων σε τοπικό /περιφερειακό και κεντρικό επίπεδο. Του Λόγου εκείνου που αφαιρέθηκε βίαια για να νομιμοποιηθεί μέσα από αυτήν την βία ο Μονόλογος των ειδικών και η ισορροπία του κυρίαρχου πολιτικο-κοινωνικού συστήματος. Γιατί γνωρίζουμε ότι η φτωχοποίηση, η ανθρωπιστική κρίση, η κατάρρευση του Συστήματος Δημόσιας Υγείας και η αποσάθρωση του Κοινωνικού Τομέα δεν αποτελούν παράπλευρες απώλειες της καπιταλιστικής κρίσης αλλά συνειδητή συστημική επιλογή. Από αυτήν την διαπίστωση προκύπτει η πρόκληση αλλά και η αναγκαιότητα τόσο του αναστοχασμού για το πώς ορίζεται σήμερα ο Κοινωνικός Αποκλεισμός άρα και οι πληθυσμιακές ομάδες που πλήττονται όσο βέβαια για την αναζήτηση του κοινού τόπου συνάντησης, αλληλεγγύης και αντίστασης.
Τοπικά δίκτυα αλληλεγγύης, προαγωγής υγείας και κοινωνικής συμμετοχής
Η ανασύσταση ενός δημόσιου και καθολικού Συστήματος Υγείας εμπεριέχει την πλήρη αποκέντρωση σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο και την ενσωμάτωση κοινωνικο-συμμετοχικών διεργασιών. Η στήριξη συνανθρώπων που βιώνουν στην ζωή τους κρίσιμες και επιβαρυντικές καταστάσεις δεν είναι αποκλειστικό ζήτημα των ειδικών αλλά της κοινότητας ,των ψυχοκοινωνικών και αλληλέγγυων δομών και πρωτοβουλιών των πολιτών της. Η αναδιοργάνωση των πολυδιάσπαστων και ασυντόνιστων εθνικών, περιφερειακών και τοπικών δομών, υπηρεσιών και πρωτοβουλιών επιβάλλει την ενεργοποίηση του ανθρώπινου πλούτου και δυναμικού σε κάθε επίπεδο σε μια αλληλέγγυα διαδικτυωμένη σχέση.
Αλληλεγγύη, προαγωγή υγείας και τοπική ανάπτυξη δεν είναι μόνον η πολιτική που αναφέρεται αποκλειστικά στις λεγόμενες ευπαθείς κοινωνικές ομάδες αλλά γενικά η κοινωνικά ωφέλιμη πολιτική η οποία εμπεριέχει την ισονομία και ισότητα όλων των πολιτών, ανεξάρτητα από ατομικές ή συλλογικές ιδιαιτερότητες, οικονομική τάξη, θρησκεία ή εθνική προέλευση σε ένα ανθρώπινο φυσικό-οικιστικό περιβάλλον σε αντιπαράθεση με το κυρίαρχο πολιτικό-παραγωγικό μοντέλο. Η κρίση του κυρίαρχου καπιταλιστικού συστήματος και οι επιπτώσεις της στην επιδείνωση του βιοτικού επιπέδου και της ποιότητας ζωής του πληθυσμού καθιστούν ακόμα περισσότερο επιτακτική την ανάγκη ανάπτυξης ολιστικών δράσεων αλληλέγγυας οργάνωσης των δομών/θεσμών/πρωτοβουλιών αντιμετώπισης τοπικών ψυχοκοινωνικών ζητημάτων αλλά και της διαφορετικής παραγωγής, διαχείρισης και διάθεσης προϊόντων και υπηρεσιών ως πράξεις αντίστασης στην κρίση και αντιμετώπισής της από τον πληθυσμό.
Ο δε σχεδιασμός, η εφαρμογή και η αξιολόγηση της κοινωνικής πολιτικής καθώς και η αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών ζητημάτων εμπεριέχουν την επινόηση και δημιουργία δυνατοτήτων ενεργητικής εμπλοκής των άμεσα ενδιαφερομένων, τυπικών και άτυπων ομάδων και φορέων, πρωτοβουλιών και συλλογικοτήτων των κατοίκων της περιοχής. Η ανάδειξη του Λόγου των ενεργά εμπλεκόμενων πληθυσμιακών ομάδων θεωρείται και η βασική προϋπόθεση έγκαιρης αντιμετώπισης αλλά και αλληλέγγυας υποστήριξης ατόμων ή ομάδων που διέρχονται κρίσιμες καταστάσεις και αναζητούν υποστήριξη για την υπέρβασή τους.
Τομείς και τόποι εμπλοκής και συνάντησης είναι όλοι εκείνοι τυπικοί και άτυποι χώροι που συνθέτουν το ζωτικό μας περιβάλλον. Είναι οι παρεμβάσεις σε συνθήκες και παράγοντες που προκαλούν και αναπαράγουν ατομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα. Συνεπώς στην διεργασία αυτή εμπλέκονται οι επιστήμες, οι επιστημονικοί κλάδοι και οι επιστήμονες που σχετίζονται με τα παραπάνω. Η κοινωνική συμμετοχή κατανοείται ως μία δυναμική διεργασία που ανταποκρίνεται στις μεταβαλλόμενες ανάγκες υγείας, πρόνοιας όπως επίσης και σε κοινωνικά, ψυχοκοινωνικά, περιβαλλοντικά, εκπαιδευτικά, πολιτισμικά, πολιτικά και οικονομικά ζητήματα τα οποία βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Ανταποκρίνεται σε συνθήκες και υποκείμενα που συνθέτουν το κοινωνικό πεδίο και τις ιδιαιτερότητες του ζωτικού χώρου των τοπικών κοινωνιών αφενός και τις συνθήκες συλλογικής δράσης και αντίστασης αφετέρου. Γι’ αυτό και τα ζητήματα αυτά δεν προσεγγίζονται στατικά αλλά σαν μεταβαλλόμενες καταστάσεις-εμπειρίες, αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης διαφόρων παραμέτρων του συγκεκριμένου φυσικού ,κοινωνικο-πολιτικού-οικονομικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος και των υποκειμένων που τον συνθέτουν.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.FOUCAULT,M.: Wahnsinn und Gesellschaft,Suhrkamp,Frankfurt,1981,p 550
2.BASAGLIA,F.: Basaglia Scritti I,1953-1968,,Einaudi,Torino,1981,p310
3.ΠΛΟΥΜΠΙΔΗΣ,Δ.: Ιστορία της Ψυχιατρικής στην Ελλάδα,Τρίαψις,Θεσσαλονίκη,1989
4.BAIRAKTARIS,K.: Anstaltspsychiatrie in Griechenland, Lit Verlag, Muenster,1984
5.Τα Νέα, : Να μην ξαναγεμίσει το πλοίο των τρελλών,16/12/1981
6. MERRIT,J.: Leros: Europe’s shame. Observer, 10 September 1989
7. GUATARRI,F.: Le Journal de Leros, Liberation, 13/10/1989
8.BAIRAKTARIS,K.: Theory and Practice of Deinstitutionalization in Greece, Psychiatry a World Perspective,Vol.4,Expecta Medica,Amsterdam,1990
9.ΛΟΥΚΑΣ,Γ: Εξέλιξη και παρούσα κατάσταση του Κρατικού Θεραπευτηρίου Λέρου, Τετράδια Ψυχιατρικής,28-29,1990 10.ΜΕΓΑΛΟΟΙΚΟΝΟΜΟΥ,Θ.: Λέρος: Μια ζωντανή αμφισβήτηση της κλασικής Ψυχιατρικής, Τετράδια Ψυχιατρικής,28-29,1990
11. ΜΕΓΑΛΟΟΙΚΟΝΟΜΟΥ,Θ.: Ενάντια στην Ψυχιατρική του Μνημονίου,www.psyspirosi.gr
12.ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ: Ψυχαργώς Γ΄(2011-2020),Σχέδιο αναθεώρησης «Ψυχαργώς», Αθήνα 2011
13. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ :Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας, Αθήνα ,2013
15.ΓΙΑΝΝΟΥΛΟΠΟΥΛΟΣ,Γ.: Ο μύθος των δικαιωμάτων των ψυχικά ασθενών Κοινωνία & ψυχική Υγεία, Τεύχος 6ο, Ιανουάριος 2008.
18. BAIRAKTARIS,K.: La reforme psychiatrique en Grece: Tragedie,Scandale,, στο Noelle Burgi La grande Regression.La Grece et l ́avenir de l Europe, Le Bord de L Eau, Lormont,2014
——————————————————
O Κώστας Μπαϊρακτάρης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ασχολείται θεωρητικά και πρακτικά με ψυχοκοινωνικά συστήματα, κοινωνικές δράσεις και κινήματα.
Κατά την περίοδο 1984 -΄90 δρομολόγησε για πρώτη φορά στην Ελλάδα την διεργασία αποϊδρυματοποίησης στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης και δημιούργησε μαζί με τους συνεργάτες του την Μονάδα Επανένταξης, τις Συνεταιριστικές Θεραπευτικές Μονάδες ως δομές εργασίας πρώην ψυχιατρικών εγκλείστων και δίκτυο διαμερισμάτων και ξενώνων για πρώην έγκλειστους στην πόλη της Θεσσαλονίκης.
Από τα τέλη της δεκαετίας του ́70 συμμετείχε στην δημόσια ανάδειξης της ψυχιατρικής βαρβαρότητας στην Λέρο και συμμετείχε το 1988 στην δρομολόγηση της αποϊδρυματοποίησης του Κρατικού Θεραπευτήριου Λέρου.
Το 1992 εργάστηκε, ως προσωρινός σύμβουλος της Παναμερικανικής Οργάνωσης Υγείας, στη Δομινικανή Δημοκρατία σε προγράμματα Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης στο πλαίσιο της ανάπτυξης Τοπικών Συστημάτων Υγείας.
Με τον Τομέα Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης συνεργάστηκε σε προγράμματα επαγγελματικής εκπαίδευσης και κοινωνικής επανένταξης κρατουμένων και αποφυλακισμένων
Τα τελευταία χρόνια εργάζεται από κοινού με φοιτητές και κοινωνικά αποκλεισμένους για την ανάδειξη του Λόγου των Αποκλεισμένων με δράσεις αποκατάστασης των κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων στο κοινωνικό σώμα και πεδίο.
