Η Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας Δωδεκανήσου ξεκίνησε την παρουσία της στο νησί της Καρπάθου τον Ιούλιο του 2008 και έκτοτε υπήρξε σταθερή συνεργασία με το Γραφείο Συμβουλευτικής και Ψυχολογικής Υποστήριξης Πολιτών του Επαρχείου Καρπάθου. Απο τον Ιούλιο του 2008 υπήρξε παρουσία της Κινητής Μονάδας στο νησί της κάθε 2-3 μήνες.Έκτοτε έγινε συστηματική προσπάθεια καταγραφής των ψυχοκοινωνικών αναγκών των ατόμων και σχεδιάστηκαν απο κοινού ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις για τα άτομα και τις οικογένειές τους.
Επιπλέον πάρθηκαν πρωτοβουλίες για την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας για ζητήματα σχετικά με την Ψυχική Υγεία και την πρόληψη, με κορυφαία δράση την πραγματοποίηση της ημερίδας Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Εφήβων.
Η ύπαρξη και η λειτουργία ανάλογων δράσεων για την Ψυχική Υγεία αποτελούν τον αντίποδα του Ψυχιατρείου και του εγκλεισμού, καθώς καθιερώνεται η σταθερή φροντίδα των ατόμων τόσο σε επίπεδο πρόληψης, όσο και σε επίπεδο αντιμετώπισης των προβλημάτων.
Παρακάτω παρατίθεται εισήγηση της ψυχολόγου Αφροδίτης Ζιάννη, που συνεργάζεται στην Κάρπαθο με την Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας Δωδεκανήσου, στα πλαίσια της ημερίδας «Ψυχική Υγεία παιδιών και εφήβων» που πραγματοποιήθηκε στην Κάρπαθο στις 31 Οκτώβρη 2009.
Στο Επαρχείο Καρπάθου, στο Τμήμα Υγείας και Πρόνοιας λειτούργησε για πρώτη φορά το Γραφείο Συμβουλευτικής και Ψυχολογικής Υποστήριξης Πολιτών στις 20/2/08. Η λειτουργία μιας τέτοιας υπηρεσίας για πρώτη φορά σε ένα νησί της άγονης γραμμής αποδείχτηκε ιδιαίτερα σημαντική, καθώς η Κάρπαθος είναι ένα νησί που, παρά τη μεγάλη συνταγογράφηση ψυχοφαρμάκων, δεν είχε μέχρι τότε προηγούμενη επαφή με μία αντίστοιχη υπηρεσία.
Ξεκινώντας τη λειτουργία του Γραφείου Συμβουλευτικής και Ψυχολογικής Υποστήριξης, έπρεπε αρχικά να κοινοποιηθεί η ύπαρξη της υπηρεσίας , με τρόπο όμως που δε θα ενεργοποιούνταν τα αμυντικά αντανακλαστικά της τοπικής κοινωνίας απέναντι σε κάτι πρωτόγνωρο και ''ξένο'' και ειδικά απέναντι σε ένα ζήτημα ''ταμπού'' για τις μικρές κοινωνίες, το ζήτημα της Ψυχικής Υγείας. Έτσι, τις επόμενες μέρες συντάχθηκε μια ανακοίνωση-κάλεσμα με την οποία απευθυνθήκαμε στην τοπική κοινωνία και την ενημερώσαμε για την ύπαρξη της υπηρεσίας ,τη φιλοσοφία της και τους αρχικούς της στόχους.
Στην ανακοίνωση τονιζόταν πως βασική προτεραιότητα ήταν η πρόληψη και η εξοικείωση των ανθρώπων με έναν άλλον τρόπο αντιμετώπισης των προβλημάτων τους, μέσα από τη συμβουλευτική-υποστηρικτική διαδικασία και η αποφυγή της ''ψυχιατρικοποίησης'' όλων των προβλημάτων, που έχει σαν αποτέλεσμα την αλόγιστη χρήση ψυχοφαρμάκων. Ακόμη αναφερόταν πως ένας από τους κύριους στόχους ήταν η πλατιά ενημέρωση της τοπικής κοινωνίας για ζητήματα σχετικά με την ψυχική νόσο και τη διαφορετικότητα, όπως και η καταπολέμηση του ''κοινωνικού στίγματος'' που συνοδεύει πολλές φορές τα ζητήματα αυτά.
Η ανακοίνωση στάλθηκε τις επόμενες μέρες σε όλα τα σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, στους συλλόγους γονέων και κηδεμόνων, σε όλες τις δημόσιες υπηρεσίες και τους τοπικούς συλλόγους.
Η ανταπόκριση της τοπικής κοινωνίας, αν και δειλή στην αρχή, υπήρξε σχετικά άμεση.
Όσον αφορά τη διαδικασία δόμησης του ρόλου του Ψυχολόγου στη συνείδηση της τοπικής κοινωνίας και παράλληλα την προσπάθεια από-δόμησης των στερεοτύπων σχετικά με τα άτομα τα οποία απευθύνονται σε έναν ψυχολόγο, συναντήσαμε αρχικά κάποιες δυσκολίες, καθώς επικρατούσε διάχυτη η αντίληψη πως στον ψυχολόγο απευθύνονται κυρίως άτομα που έχουν χάσει την επαφή τους με την πραγματικότητα. Επίσης, λόγω της παραπάνω αντίληψης, επικρατούσε και ένας συνακόλουθος φόβος πως, επισκεπτόμενος κάποιος μια υπηρεσία ψυχολογικής υποστήριξης, θα χαρακτηριζόταν αυτόματα ''τρελός'' και θα στιγματιζόταν στην τοπική κοινωνία.
Για τους παραπάνω λόγους θεωρήσαμε σημαντικό να πραγματοποιηθούν κάποιες δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης της τοπικής κοινωνίας και να τονιστεί η συμβολή της συμβουλευτικής και ψυχολογικής υποστήριξης στην πρόληψη των σοβαρών ψυχολογικών αλλά και ψυχιατρικών προβλημάτων.
Έτσι, δημοσιεύσαμε αντίστοιχα άρθρα στον τοπικό τύπο και συμμετείχαμε σε ομιλίες σε κάποια σχολεία , γεγονός που συνετέλεσε στο σπάσιμο των στερεοτύπων σχετικά με το ρόλο του Ψυχολόγου και βοήθησε τους εφήβους να έρθουν σ' επαφή με την υπηρεσία. Επίσης πραγματοποιήθηκαν αντίστοιχες δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης της τοπικής κοινωνίας -''Αγωγή Υγείας της Κοινότητας'' σε ζητήματα σχετικά με την Ψυχική Υγεία, με στόχο την επισήμανση της ύπαρξης του ''συνεχούς υγείας-ασθένειας'', καθώς υγεία και αρρώστια δένονται διαλεκτικά μεταξύ τους , αποτελούν δυο πόλους ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο και βρίσκονται σε σχέση ανταγωνισμού αλλά και ενότητας μεταξύ τους. Ανά πάσα στιγμή ο καθένας από εμάς μπορεί να βρεθεί είτε στον ένα πόλο, είτε στον άλλον, καθώς είναι φορέας ταυτόχρονα και υγείας και ασθένειας μέχρι τη στιγμή του θανάτου του. Η απολυτοποίηση των αντιθέτων πόλων εμποδίζει τον ασθενή να δει την αρρώστια του σαν μια εμπειρία που δεν κατακερματίζει το συνεχές της ζωής του και πολλές φορές καταλήγει να βιώνει ακόμη και ενοχές για την κατάστασή του.
Η ασθένεια και η διαφορετικότητα όμως κουβαλούν διαφορετικό νόημα για τον καθένα που τις βιώνει και αποτελούν μια προσωπική εμπειρία που μπορεί να οδηγήσει τον καθένα σε εντελώς διαφορετικούς δρόμους, ακόμη και σε μεγαλύτερη αυτογνωσία και θέληση για ζωή. Η τοποθέτηση με απολυτότητα κάποιου στην κατηγορία ''ασθενής'' μόνο και μόνο επειδή σε κάποιο στάδιο της ζωής του νόσησε ή εκδήλωσε κάποια απόκλιση ακυρώνει κυριολεκτικά τη συνολική υπόσταση του ατόμου και υποβαθμίζει άλλες εξίσου σημαντικές πλευρές της προσωπικότητάς του. Οι παραπάνω δράσεις είχαν λοιπόν σαν στόχο την εξοικείωση της τοπικής κοινωνίας με τα ζητήματα της ψυχικής νόσου, της διαφορετικότητας και του κοινωνικού στίγματος που τις συνοδεύει, όπως και την αλλαγή στάσεων απέναντι στα ζητήματα αυτά.
Η συχνότητα επίσκεψης των ατόμων στην υπηρεσία τον πρώτο μήνα, όπως προαναφέρθηκε, υπήρξε αρχικά δειλή και συγκρατημένη, με μέσο όρο επισκέψεων 1 επίσκεψη την εβδομάδα. Τον δεύτερο μήνα, η συχνότητα επισκέψεων αυξήθηκε σε 1 επίσκεψη στις 2 ημέρες, τον τρίτο μήνα σε 1 επίσκεψη κάθε μέρα και τους επόμενους μήνες οι επισκέψεις της κάθε μέρας ήταν από 2-3. Στο διάστημα αυτό έγινε συστηματική προσπάθεια διατήρησης της ''θεραπευτικής συνέχειας'', ούτως ώστε τα άτομα να είναι σε σταθερή επαφή με την υπηρεσία σε εβδομαδιαία βάση. Η ''σχέση εμπιστοσύνης'' κατακτήθηκε σχετικά γρήγορα με τα περισσότερα άτομα και η αρχή της ''θεραπευτικής συνέχειας'' τηρήθηκε από σχεδόν όλα τα άτομα, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων. Αξίζει ν' αναφερθεί πως από ένα σημείο και έπειτα σημαντικός παράγοντας στη διεύρυνση της ενημέρωσης σχετικά με την ύπαρξη της υπηρεσίας υπήρξαν τα άτομα που την είχαν ήδη επισκεφτεί, ενημερώνοντας κυρίως συγγενείς και άτομα του κοντινού τους περιβάλλοντος, βοηθώντας τους με βάση τη δική τους εμπειρία να ξεπεράσουν τυχόν προκαταλήψεις και ενδοιασμούς και να φτάσουν στην πόρτα του Γραφείου Ψυχολογικής Υποστήριξης.
Τα άτομα που απευθύνθηκαν στην υπηρεσία ήταν κυρίως γυναίκες και έφηβοι και σε μικρότερο ποσοστό άνδρες. Επίσης συχνή παρουσία είχαν τα περιστατικά που αναλήφθηκαν σε συνεργασία με την Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας. Το τελευταίο εξάμηνο ένας μεγάλος αριθμός γονέων έφτασε στην υπηρεσία για συμβουλευτική πάνω στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών και την θέσπιση ορίων, όπως και για τη διαχείριση ενδοοικογενειακών συγκρούσεων.
Όσον αφορά τη διασύνδεση των υπηρεσιών και τη διαμόρφωση ενός ''κοινωνικού δικτύου'', έγινε εξαρχής προσπάθεια να καθιερωθεί σταθερή συνεργασία με τα σχολεία, το Κέντρο Υγείας , το Αστυνομικό Τμήμα Καρπάθου, το Σχολείο Ειδικής Αγωγής, το Σύλλογο Ατόμων με Αναπηρία Επαρχίας Καρπάθου, όπως και με την Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας Δωδεκανήσου. Παρατηρήθηκαν πολύ καλά δείγματα συνεργασίας αλλά και συντονισμού των υπηρεσιών ως προς την ολόπλευρη υποστήριξη των ατόμων.
Η συνεργασία με την Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας Δωδεκανήσου υπήρξε καθοριστικής σημασίας τόσο σε επίπεδο πρόληψης, όσο και σε επίπεδο αντιμετώπισης των προβλημάτων, καθώς μέσω της σταθερής επίσκεψής της στο νησί κάθε 2-3 μήνες από τον Ιούλιο του 2008, έγινε συστηματική προσπάθεια χαρτογράφησης των ψυχιατρικών περιστατικών καθώς και των θεραπευτικών αναγκών τους. Το Γραφείο Συμβουλευτικής και Ψυχολογικής Υποστήριξης του Επαρχείου Καρπάθου, όπως και η Κοινωνική Υπηρεσία του Κέντρου Υγείας υπήρξαν σταθερά συνδετικοί κρίκοι των ατόμων με την Κινητή Μονάδα. Υπήρξε σταθερή συνεργασία για θέματα που αφορούν την πρόληψη και την παρακολούθηση των ατόμων και αναλήφθηκαν από κοινού πρωτοβουλίες για την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση της κοινότητας για ζητήματα σχετικά με την Ψυχική Υγεία, με κορυφαία δράση την πραγματοποίηση της σημερινής ημερίδας.
Η σημαντικότερη διάσταση της συνεργασίας μας με την Κινητή Μονάδα υπήρξε, το γεγονός ότι η πόρτα του Γραφείου Ψυχολογικής Υποστήριξης ήταν πάντα ανοιχτή για τα περιστατικά που είχαμε αναλάβει από κοινού, έτσι υπήρχε άμεση ενημέρωση για τις υποτροπές των περιστατικών και μέσω της συνεργασίας με την Κινητή Μονάδα ρυθμιζόταν άμεσα η φαρμακευτική τους- αγωγή και σχεδιαζόταν από κοινού η κατάλληλη θεραπευτική αλλά και ψυχοκοινωνική παρέμβαση, με αποτέλεσμα οι υποτροπές να μην είναι έντονα αποδιοργανωτικές για τα άτομα και τις οικογένειές τους. Αξίζει δε ν' αναφερθεί πως σύμφωνα με τα στοιχεία του Αστυνομικού Τμήματος Καρπάθου οι μεταγωγές ψυχικά ασθενών προς εξέταση κατόπιν εισαγγελικής εντολής μειώθηκαν προοδευτικά το τελευταίο διάστημα. Πιο συγκεκριμένα, το 2006 πραγματοποιήθηκαν 4 μεταγωγές, το 2007 και το 2008 πραγματοποιήθηκαν 2 και το 2009 μόνο 1 μεταγωγή.
Επιχειρώντας έναν μικρό απολογισμό, μέσα σε ενάμιση χρόνο πραγματοποιήθηκαν 395 συνεδρίες σε εφήβους και ενήλικες. Το Γραφείο Συμβουλευτικής και Ψυχολογικής Υποστήριξης υπήρξε μια ζωντανή υπηρεσία που στήθηκε κυριολεκτικά από το μηδέν, ανοιχτή ανά πάσα στιγμή στην τοπική κοινωνία, αποτελώντας σταδιακά κομμάτι της. ''Ο πάγος έσπασε'' και φάνηκε καθαρά η πρόοδος μιας κοινωνίας στο να εκφράσει όλο και πιο ανοιχτά τα προβλήματα αλλά και τις ανάγκες της. Η σημαντικότερη διάσταση αυτής της προσπάθειας ίσως είναι πως φάνηκε στην πράξη πως μία υπηρεσία ψυχολογικής υποστήριξης μπορεί να υπάρξει ακόμη και σε μία μικρή και σχετικά κλειστή κοινωνία, συμβάλλοντας αποφασιστικά στην υπέρβαση των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων σχετικά με το ζήτημα της ''Ψυχικής Υγείας''.
Η ανθρώπινη φύση κουβαλά ασύλληπτη πολυπλοκότητα και η γκάμα των ζητημάτων που μπορεί να την απασχολούν είναι ευρεία . Είναι σημαντικό το γεγονός ότι κατανοήθηκε σε μεγάλο βαθμό πως κάθε ένα από τα ζητήματα αυτά, είτε είναι πολύ σοβαρά για τη ζωή του άτομου που τα βιώνει, είτε όχι, μπορούν ν' αντιμετωπιστούν μέσα από τη διαδικασία της ψυχολογικής υποστήριξης, αποφεύγοντας τη ''δαιμονοποίηση'' των προβλημάτων αλλά και των τρόπων αντιμετώπισής τους .
Η ύπαρξη ανάλογων υπηρεσιών σε κάθε τόπο, ιδιαίτερα σε απομακρυσμένα μέρη όπου η προσβασιμότητα σε δομές Ψυχικής Υγείας είναι περιορισμένη, αποτελεί αναγκαιότητα. Η οικοδόμηση του δικτύου κοινοτικών δομών είναι τελικά ο σημαντικότερος αντίποδας της ψυχιατρικοποίησης και του εγκλεισμού.
Από την πλευρά του κράτους η δημιουργία και η ύπαρξη τέτοιων δομών δε θα πρέπει να αντιμετωπίζεται με αποσπασματικότητα και ''πυροσβεστική'' αντίληψη, αλλά να υποστηρίζεται από σταθερή κρατική χρηματοδότηση και όχι μέσω ληξιπρόθρεσμων προγραμμάτων. Η ''θεραπευτική συνέχεια'' αποτελεί βασική συνιστώσα της βελτίωσης και της σταθεροποίησης της κατάστασης των ατόμων και μπορεί να είναι ιδιαίτερα αποδιοργανωτική για τα άτομα η διακοπή της συνέχειας αυτής λόγω της λήξης των προγραμμάτων. Ο κεντρικός σχεδιασμός στον τομέα της Ψυχικής Υγείας αποτελεί αναγκαιότητα, καθώς δίχως αυτόν είναι αδύνατο να γίνει μια συνολική εκτίμηση των ψυχοκοινωνικών αναγκών των ατόμων και να οικοδομηθεί το δίκτυο εκείνο των δομών μέσα στην Κοινότητα, το οποίο θα καλύπτει σταθερά τις πάγιες και διαρκείς ανάγκες τους.
Αν αναρωτιόσαστε από πού αντλούμε παραδείγματα για την πραγματοποίηση τέτοιων παρεμβάσεων σας απαντούμε το εξής: Ως νέοι επιστήμονες εμπνεόμαστε από το κίνημα της Κοινωνικής Ψυχιατρικής, καθώς τα ζητήματα για τα οποία πάλεψε εξακολουθούν να παραμένουν επίκαιρα και να δείχνουν το δρόμο σε επιστημονικό, κοινωνικό, πολιτικό επίπεδο.
Κλείνοντας, ας θυμηθούμε τα λόγια του Franco Basaglia, ενός από τους πρωτεργάτες του κινήματος της Κοινωνικής Ψυχιατρικής τη δεκαετία του '70 : '' Το σημαντικό, έλεγε, είναι ότι δείξαμε ότι το αδύνατο μπορεί να γίνει δυνατό...Δέκα, δεκαπέντε, είκοσι χρόνια πιο πριν ήταν αδιανόητο ότι το ψυχιατρείο θα μπορούσε να καταστραφεί.(...)Αλλά με κάθε τρόπο αποδείξαμε ότι μπορούμε ν' αντιμετωπίσουμε τον τρελό με έναν διαφορετικό τρόπο και αυτή η μαρτυρία είναι θεμελιακή''. Έτσι λοιπόν και εμείς θα επιμένουμε να οραματιζόμαστε και να διεκδικούμε ένα οργανωμένο δίκτυο κοινοτικών δομών μέσα από ένα δωρεάν, σύγχρονο σύστημα Ψυχικής Υγείας για όλους με βάση τις ανάγκες της κοινωνίας. Μέχρι το αδύνατο να γίνει δυνατό !
Κάρπαθος, 31 Οκτώβρη 2009
Ζιάννη Αφροδίτη,
Ψυχολόγος στο Τμήμα Υγείας και Πρόνοιας στο Επαρχείο Καρπάθου,
εξωτερικός συνεργάτης της Κινητής Μονάδας Ψυχικής Υγείας Δωδεκανήσου.