ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΤΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΣΤΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΥΠΕΡΒΑΣΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΑΤΡΕΙΩΝ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ ΕΝΟΣ ΔΙΚΤΥΟΥ ΚΟΙΝΟΤΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ
Gisella Trincas*
Την πρώτη φορά που πέρασα τα κάγκελα ενός ψυχιατρείου ήμουνα 22 ετών και ήταν το 1974. Πήγαινα στην αδελφή με την καρδιά το στόμα χωρίς να καταλαβαίνω γιατί την είχαν φέρει σ΄ αυτό το τρομερό μέρος. Διέσχισα εκείνο το δρόμο με τα πόδια μέχρι τα τελευταίο περίπτερο, σχεδόν στην κορυφή. Τις επόμενες φορές πήγαινα με το αυτοκίνητο μέχρι μέσα στον περίβολο του περιπτέρου γιατί φοβόμουν. Πήγαινα πάντα μαζί με τα άλλα μέλη της οικογένειά μου, αλλά φοβόμουν αισθανόμουν ένα έντονο σφίξιμο σ στομάχι: δεν ήταν φόβος για τους ανθρώπους, αλλά φόβος για το χώρο.
Κατά τη διάρκεια μιας νοσηλείας της αδελφής μου στο τμήμα της Νευρολογίας στο Ospedale Civile, όπου νοσηλεύθηκε για λίγες μέρες, δάγκωσε το δάκτυλο ενός γιατρού και κατέληξε να νοσηλευθεί στο ψυχιατρείο με αρκετή συνοδεία αστυνομικών στο ασθενοφόρο.
Χωρίς να μας καλέσουν, χωρίς να μας συμβουλευθούν, έτσι, με τη δύναμη της εξουσίας, ως εάν αυτή η κίνηση να ήταν ένα σημάδι μιας επικινδυνότητας χωρίς επιστροφή. Ηταν μόνο 23 χρονών και περίμενε το πρώτο της παιδί.
Το πράγμα που με είχε περισσότερο ταράξει, περνώντας αυτό το κάγκελο, ήταν το αίσθημα της εγκατάλειψης και της αθλιότητας των πάντων: των χώρων, των πραγμάτων, των προσώπων. Και η προσαρμοστικότητα όλων αυτών που εργάζονταν εκεί. Και αυτή η τρομερή μυρωδιά από ούρα: είχαν ‘ποτίσει’ οι καμπινέδες, που ονόμαζαν μπάνια, τα αποχωρητήρια, και οι άνθρωποι ‘τα κάνανε απάνω τους’.
Και έπειτα είδα γυναίκες που έβλεπαν πίσω από τα τζάμια περιμένοντας ότι κάποιος θα άνοιγε αυτή την καταραμένη πόρτα, που ήταν κλειδωμένη και θα τις ελευθέρωνε.
Με τα χρόνια, στις αφηγήσεις εκατοντάδων ανθρώπων που συνάντησα, υπήρξε μια ακατάπαυστη επανάληψη ιστοριών ίδιων και διαφορετικών, ιστορίες ζωών που διακόπηκαν, ανδρών και γυναικών απογυμνωμένων, που υπέστησαν βία, επιθέσεις, που μεταμορφώθηκαν σε φτωχά πράγματα, που συρρικνώθηκαν στο τίποτα, σε βρωμερά και υποβαθμισμένα περιβάλλοντα, όπου τα πάντα ήταν σάπια, όπου τα πάντα ήταν παράλογα.
Δε είχαν ακόμα ακούσει να μιλάνε γα το νόμο 180 και δεν γνώριζα τον Franco Basaglia.
Η αδελφή μου ήταν πάντα σε κακή κατάσταση και κάθε φορά που έπαιρνε εξιτήριο και γύρναγε στο σπίτι των γονιών μας, ξαναεμφανιζόταν η επιθετικότητα. Ηταν χρόνια μεγάλης απόγνωσης για όλη την οικογένειά μου, γιατί αυτή η αρρώστια ήταν ακατανόητη και γιατί κανείς δεν μας βοηθούσε.
Η αδελφή μου έμπαινε και έβγαινε από το Ψυχιατρείο μέχρι το 1980, ο νόμος 180 είχε ήδη ψηφιστεί, αλλά στην πατρίδα μου, τη Σαρδηνία, δεν άκουγα κανένα να μιλάει γ΄ αυτόν.
Επρεπε να κάνω κάτι και δεν ήξερα τι. Ηταν ένας δημοσιογράφος που μου μίλησε για
* Πρόεδρος UNASAM (Εθνική Ενωση Συλλόγων για την Ψυχική Υγεία, στην Ιταλία). Ομιλία στη Διημερίδα «Νικώντας το φόβο, χαράζοντας διαδρομές χειραφέτησης», 24-25/6/2010, στο Πνευματικό Κέντρο Δήμου Ν. Φιλαδέλφειας
τον Basaglia και το κίνημά του και για τις νεωτεριστικές εμπειρίες που ήδη υπήρχαν σε άλλες περιοχές της Ιταλίας. Ακουσα, για πρώτη φορά, να μιλάνε για την Τεργέστη
και άρχισα να ψάχνω γύρο μου. Ηρθα έτσι σε επαφή με την Maria Grazia Giannichedda, πρόεδρο του Fondazione Basaglia, με την Margherita Rossetti, εκπρόσωπο των οικογενειών που στην Ιταλία πάλευαν ενάντια στα Ψυχιατρεία και για την εφαρμογή του νόμου 180, με την Franca Ongaro Basaglia, σύζυγο του Franco και γερουσιαστή της ανεξάρτητης αριστεράς.
Αποφάσισα έτσι να ιδρύσω τον ‘Σύλλογο της Σαρδηνίας για τη εφαρμογή της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης’ (Associazione Sarda per l’ Attuazione della Riforma Psichiatrica) και να ενώσω τις δυνάμεις μου στον αγώνα των άλλων συλλόγων που εκείνα τα χρόνια ιδρύονταν σε άλλες περιοχές της Ιταλίας. Ηθελα, μαζί με την αδελφή μου Paola, που κι΄ αυτή δεσμεύτηκε στον ίδιο δρόμο, μια δυνατότητα, για την αδελφή μου M. Antonietta, εξόδου από αυτή την κατάσταση που φαινόταν χωρίς επιστροφή. Ηθελα γι΄ αυτήν επαρκή θεραπευτική αντιμετώπιση χωρίς εγκλεισμό, ήθελα να φτάσει να είναι «όπως ήταν πριν». Να ξαναγυρίσει στην οικογένεια σε μια κατάσταση κανονικότητας. Την ίδια χρονιά, στην Ιταλία, μαζί με την Franca Basaglia και την Maria Grazia Giannichedda, καταφέρνουμε να συγκροτηθεί το Συντονιστικό όργανο των Συλλόγων (Coordinamento Nazionale delle Associazioni) που έπαιρναν ανοιχτά θέση υπέρ του 180.
Ετσι, λοιπόν, οι προσωπικές μας ιστορίες έρχονται από πολύ μακριά, κάθε μια με το δικό της φορτίο οδύνης, κούρασης, θυσιών και η συλλογική μας εμπειρία ξεκινά από την ενσυνείδητη αναγνώριση και κοινή αποδοχή της αξίας που έχει μια διαδικασία πολιτισμού, που ξεκίνησε το 1978, στην Ιταλία, με τους νόμους για την Υγειονομική και την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση.
Αυτή η συλλογική διαδικασία είχε ως αποτέλεσμα το μετασχηματισμό, το 1993, του Συντονιστικού οργάνου σε Εθνική Ενωση όλων των Συλλόγων οικογενειών, που συνέχιζαν να ιδρύονται σχεδόν παντού. Από μια αρχική ομάδα 9 Συλλόγων, περάσαμε σήμερα σε μια κατάσταση όπου αντιπροσωπεύουμε πάνω από 160, με δέσμευση, ικανότητες και αποφασιστικότητα στις διάφορες περιοχές της Ιταλίας.
Η UNASAM κατέκτησε ένα ρόλο πρώτης τάξης τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο, αντλώντας ευρείες συμφωνίες και αναγνώριση, ακόμα και από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και από Επιστημονικές Κοινότητες.
Στόχος των Συλλόγων μας είναι να επαγρυπνούμε ώστε όλα τα προσφιλή μας πρόσωπα που υποφέρουν ψυχικά να έχουν εγγυημένο το δικαίωμα να είναι καλά και σε όλους τους πολίτες το δικαίωμα να διατηρούν την ψυχική τους υγεία.
Πιστεύουμε ότι έχουμε κάνει αρκετά και οι συγκεκριμένες δραστηριότητές μας είχαν ως αποτέλεσμα την οικοδόμηση κοινωνικών συνεταιρισμών, την επινόηση μορφών στέγασης, την ενεργοποίηση χώρων ακρόασης, χώρων συνάντησης και κοινωνικής συνεύρεσης, την προώθηση της παροχής φροντίδας στο σπίτι, την πραγματοποίηση πολιτιστικών πρωτοβουλιών, την ανάπτυξη δημόσιου διάλογου και συνεργιών διαφόρων ειδών. Θέσαμε σε εφαρμογή εκπαιδευτικά προγράμματα για τις οικογένειες και για εθελοντές, πειραματιστήκαμε με την αυτοβοήθεια, δώσαμε φωνή και ορατότητα στα άτομα που πάσχουν ψυχικά.
Η εμπειρία μας, που διαχέεται μέσω των Συλλόγων μας, συνιστά σημείο αναφοράς για χιλιάδες μέλη οικογενειών που αντιμετωπίζουν δυσκολίες, δεν θέλουν να εγκαταλείψουν τα αγαπημένα τους πρόσωπα και που διεκδικούν παρεμβάσεις υγειονομικές και κοινωνικές που σέβονται στην αξιοπρέπεια και την ελευθερία.
Οι γνώσεις μας, σήμερα, αποτελούν μια συλλογική πολιτισμική αποσκευή και αυτό το οφείλουμε σ΄ όποιον όλα αυτά τα χρόνια μας στήριξε, μας έδωσε σωστές πληροφορίες, αποκατέστησε την ελπίδα έδειξε ότι είναι δυνατές οι καλές πρακτικές σε πολλούς χώρους στην Ιταλία που δίνουν καλά αποτελέσματα. Σ΄ εκείνες τις γυναίκες και τους άνδρες (ξεκινώντας από την Τεργέστη) που εκτέθηκαν σε πρώτο πρόσωπο, με τα μέσα που είχαν στη διάθεσή τους, για να υπερασπίσουν μέχρι σήμερα αυτή τη θεωρητική και πρακτική διαδρομή ενός μεγάλου πολιτισμού που ξεκίνησε με τον Franco Basaglia, που ήθελε όσο τίποτα άλλο ν΄ απελευθερώσει την κοινωνία από την ανάγκη του ψυχιατρείου, απελευθερώνοντας τα πρόσωπα. Είναι χάρη στα δικά τους παραδείγματα και στη δική τους ισχυρή στήριξη που μπορέσαμε να προχωρήσουμε, να συνεχίσουμε να παλεύουμε και να μεταφέρουμε την ίδια δύναμη και αποφασιστικότητα σε πολλούς άλλους.
Αλλά ενώ εμείς παλεύαμε για τα δικαιώματα και αναπτυσσόταν η Οργάνωσή μας, η κεντρική κυβέρνηση και οι Περιφέρειες συνέχιζαν σκόπιμα να καθυστερούν να απαντήσουν στα αιτήματά μας. Το πρώτο σημαντικό αποτέλεσμα το κερδίσαμε το 1994 με τη εμφάνιση του πρώτου Προγράμματος για τη Εθνική Ψυχική Υγεία (1ο Progetto Obiettivo Nazionale Salute Mentale). Η οδηγία για το οριστικό κλείσιμο των ψυχιατρείων ήταν σαφής, τα ίδιο όπως και το οργανωτικό μοντέλο που προτεινόταν, η θεσμοθέτηση του Τομέα Ψυχικής Υγείας (Dipartimento di Salute Mentale). Την ίδια στιγμή οι νόμοι οι σχετικοί με την χρηματοδότηση εισήγαγαν σκληρές κυρώσεις ενάντια στις περιφέρειες που δεν θα εφάρμοζαν τις προβλέψεις του Προγράμματος.
Ηταν χάρη στην απειλή των κυρώσεων που την περίοδο 1998-2000 έκλεισε ο μεγαλύτερος αριθμός των ιταλικών ψυχιατρείων. Οι οδηγίες για τις διαδικασίες που έπρεπε ν΄ ακολουθηθούν ήταν σαφείς. Σε κάθε εξιτήριο έπρεπε ν΄ ανταποκρίνεται ένα πλάνο «διαφοροποιημένο και εξατομικευμένο» και αντί γι΄ αυτό, ασθενείς και προσωπικό μεταφέρονταν μαζικά σε ανεπαρκείς στεγαστικές δομές, που επανέφεραν αναλλοίωτο το μοντέλο του ψυχιατρείου: κλειδωμένες πόρτες, φαρμακολογικός έλεγχος. Μερικές από αυτές τις δομές δημιουργήθηκαν στον ίδιο το χώρο του ψυχιατρείου, όπου ακόμα συνεχίζουν να βρίσκονται.
Η διαδικασία υπέρβασης των ψυχιατρείων στην Ιταλία, ως εκ τούτου, ήταν μακρά και πολύπλοκη και δεν είδε πάντα τα διάφορα θεσμικά επίπεδα να εμπλέκονται και να δεσμεύονται, στον ίδιο βαθμό, παντού. Μπορούμε να πούμε, λοιπόν, ότι η αληθινή διαδικασία της αλλαγής ξεκινά το 2000 με το κλείσιμο και του τελευταίου δημόσιου ψυχιατρείου. Ξεκινά από αυτές τις γυναίκες και αυτούς τους άνδρες που απελευθερώθηκαν από τη βία και τον εγκλεισμό, από την απελευθέρωση των λειτουργών, από τη δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης των τεράστιων οικονομικών πόρων και της ακίνητης περιουσίας για την αποκατάσταση δικαιωμάτων και νοήματος.
Με τα χρόνια καταχτήσαμε:
-Δυο Εθνικά Προγράμματα.
-Μια Κυβερνητική Συνδιάσκεψη για την Ψυχική Υγεία (το 2001).
-Τις Εθνικές Κατευθυντήριες Γραμμές, που προήλθαν από το Υπουργείο Υγείας το 2008 και εγκρίθηκαν από την Συνδιάσκεψη των Περιφερειών.
- Την απόφαση που υιοθέτησε η Συνδιάσκεψη των Περιφερειών να ορίσει, για την Ψυχική Υγεία, ποσοστό όχι λιγότερο από 5% των πόρων για την Υγεία.
- Την έγκριση από μέρους της Συνδιάσκεψης των Περιφερειών των κατευθυντήριων γραμμών για την αναγκαστική νοσηλεία.
- Το Σχέδιο Δράσης της Συνδιάσκεψης του Ελσίνκι, που εγκρίθηκε από τους Υπουργούς της Ευρωπαϊκής Κοινότητας.
- Την απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που εγκρίθηκε το 2009.
Σήμερα στην Ιταλία υπάρχει μια δύσκολη ανισορροπία σε εθνικό επίπεδο, σε σχέση με την ποιότητα, την οργάνωση και τη διάχυση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας.
Εξαιτίας της έλλειψης προσοχής σε εθνικό επίπεδο και της ατελούς επαγρύπνησης, απουσιάζει σε πολλές Περιφέρειες (ή δεν εφαρμόζεται) ένας σφαιρικός προγραμματισμός, που να καλύπτει ολόκληρη την κοινότητα της Περιφέρειας και να εγγυάται μιαν ισότιμη διανομή των οικονομικών και των ανθρώπινων πόρων που είναι αναγκαίοι. Ενας προγραμματισμός που, βασισμένος στην αναγνώριση της αξίας του Τομεακού (Dipartimentale) μοντέλου, θέτει όλες τις Τοπικές Υπηρεσίες Υγείας (ASL) σε συνθήκες που να μπορούν να προσφέρουν αυτή την πολυπλοκότητα των θεμελιωδών παρεμβάσεων που απαιτούνται για μια καλή και επαρκή ανάληψη της φροντίδας. Ξεκινώντας από τα Κέντρα Ψυχικής Υγείας οργανωμένων στη βάση της 24ωρης λειτουργίας 7 μέρες την εβδομάδα.
Παρατηρούμε ως εκ τούτου, ότι σε ένα μεγάλο μέρος των κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας, η παρέμβαση για φροντίδα είναι τύπου εξωτερικού ιατρείου, με επισκέψεις στο γιατρό (όταν - ο ‘ασθενής’ - πηγαίνει καλά) κάθε δύο ή τρεις μήνες. Η φροντίδα είναι επικεντρωμένη στην χορήγηση φαρμάκων (η δαπάνη για τα οποία έχει φτάσει σε δυσθεώρητα και δυσανάλογα ύψη) και οι δραστηριότητες πρόληψης και αποκατάστασης είναι βασικά περιθωριακές.
Η νευροψυχιατρική των παιδιών και των εφήβων δεν επικοινωνεί σταθερά και δομικά με τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας των ενηλίκων και, ομοίως, οι υπηρεσίες για τις εξαρτήσεις. Προσδιορίζοντας, μ΄ αυτό τον τρόπο, μια κατάσταση απαράδεκτη στο πέρασμα από τη μια υπηρεσία στην άλλη, στην ασυνέχεια στην ανάληψη της φροντίδας και ως εκ τούτου, παράγοντας εγκατάλειψη.
Οι πιο σοβαρές καταστάσεις είναι εκείνες που περισσότερο υποφέρουν από την κακή οργάνωση των υπηρεσιών, στο βαθμό που είναι εκείνες που θα απαιτούσαν μια μείζονα και συνεχή παρουσία λειτουργών της ψυχικής υγείας στους χώρους όπου τα άτομα ζουν.
Δεν πάνε, όμως, παντού τα πράγματα άσχημα, δείχνοντας ότι, όταν θέλουμε, μπορούμε.
Μπορούμε να βρούμε σε όλες τις Περιφέρειες, σε μερικές Τοπικές Υπηρεσίες Υγείας (ASL) και σε μερικούς Τομείς Ψυχικής Υγείας (Dipartimenti di Salute Mentale -DSM) παραδείγματα καλών πρακτικών. Καλά οργανωμένες κοινοτικές υπηρεσίες, ικανές ν΄ αναλαμβάνουν το αίτημα για παρέμβαση και για βοήθεια που προέρχονται από την τοπική κοινότητα. Χώροι όπου, ξεπερνώντας τις προκαταλήψεις και το στίγμα, μπήκαν σε εφαρμογή πολιτικές και πρακτικές σφαιρικής και συνεχούς ανάληψης της φροντίδας και όπου εξασφαλίστηκαν διαδρομές αποκαταστασιακές και κοινωνικής ενσωμάτωσης, σύμφωνα με τις οδηγίες των Εθνικών Προγραμματισμών για την Ψυχική Υγεία.
Σ΄ αυτούς τους χώρους/σύμβολα, τα αποτελέσματα ήταν ιδιαίτερα θετικά και έδειξαν ότι ακόμα και σε καταστάσεις πιο σοβαρές, τα πρόσωπα που βιώνουν την κατάσταση της ψυχικής οδύνης, αν έγκαιρα και σωστά αναληφθεί η φροντίδα τους, αν επαρκώς στηριχτούν, μπορούν να βελτιωθούν αξιόλογα ή και ν΄ αναρρώσουν και ν΄ αποκατασταθούν στην κοινωνική και εργασιακή ζωή.
Από αυτές τις καλές πρακτικές πρέπει να ξεκινήσουμε, για να τις αναγνωρίσουμε, να τις αξιολογήσουμε και να τις διαδώσουμε στην υπόλοιπη χώρα.
Εμείς παλεύουμε έτσι ώστε οι κοινοτικές παρεμβάσεις θεραπείας, βοήθειας και αποκατάστασης, να προσφέρονται και να προτείνονται σε όλες τις φάσεις της κατάστασης ψυχικής οδύνης, με θεραπείες προσανατολισμένες προς την ανάρρωση, επαληθεύσιμες και αξιολογήσιμες ταυτόχρονα. Οπως υπογραμμίζεται στην Απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου: «…τα άτομα που πάσχουν από ψυχικές παθολογίες πρέπει να θεραπεύονται και να βοηθούνται με αξιοπρέπεια και ανθρωπιά…οι υπηρεσίες ιατρικής θεραπείας και βοήθειας πρέπει να έχουν επάρκεια, υψηλής
ποιότητας, προσβάσιμοι σε όλους και πρέπει να τους εξασφαλίζεται ο χαρακτήρας της καθολικότητας…το δικαίωμα των ανθρώπων να δέχονται ή να μην δέχονται θεραπεία θα έπρεπε να συμφωνείται με σαφήνεια…τα άτομα θα έπρεπε, στο μέτρο του δυνατού, να συμμετέχουν στις αποφάσεις πάνω στις θεραπείες τους και να ‘ακούγονται’ συλλογικά όσον αφορά τις υπηρεσίες…οι παρενέργειες των φαρμάκων που συνταγογραφούνται θα έπρεπε να μειωθούν στο ελάχιστο και θα έπρεπε να παρέχονται πληροφορίες και συμβουλές στα πρόσωπα που θέλουν να διακόψουν την θεραπεία με τρόπο ασφαλή…».
Εδώ τίθεται με επείγοντα τρόπο της συναίνεσης μετά επαρκή πληροφόρηση (informed consensus). Ολοι έχουν τα δικαίωμα να γνωρίζουν τους κινδύνους και τα οφέλη από την προτεινόμενη θεραπεία και να μπορούν να την ακολουθήσουν εθελοντικά και με πλήρη γνώση. Η μη επιδίωξη της συναίνεσης και, ως εκ τούτου, της θεραπευτικής συμμαχίας, παράγει δυσπιστία στη θεραπεία και στους λειτουργούς με συνέπεια την απομάκρυνση από την υπηρεσία.
Ένα από τα κυριότερα προβλήματα που έχουμε στην Ιταλία αφορά στη λειτουργία των ψυχιατρικών κλινικών στα γενικά νοσοκομεία (Servizi Psichiatrici di Diagnosi e Cura), στην πλειονότητα των οποίων παραμένουν τρόποι οργάνωσης και λειτουργίας κατασταλτικοί, που τραυματίζουν την αξιοπρέπεια και την ελευθερία των προσώπων. Σε όλες τις Περιφέρειες της Ιταλίας, με εξαίρεση αυτή της Friuli Venezia Giulia, υπάρχουν νοσοκομειακές μονάδες που έχουν κλειδωμένες πόρτες και εφαρμόζουν την πρακτική της μηχανικής καθήλωσης (σε μερικές από αυτές - για παράδειγμα στη Σαρδηνία, στην Puglia, στην Campania και στην Emilia - έχουν πεθάνει άνθρωποι στη διάρκεια μηχανικών καθηλώσεων που παρατάθηκαν για πολλές μέρες). Η μηχανική καθήλωση θεωρείται καθαρά από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και εμείς θέλουμε αυτή η πρακτική (που ορισμένοι θεωρούν ως ιατρική πράξη) ν΄ απαγορευτεί πλήρως σε οποιαδήποτε υγειονομική υπηρεσία. Μπορεί κανείς να δεχτεί ότι ανθρώπινα όντα μπορούν να πεθάνουν σ΄ ένα νοσοκομείο επειδή καθηλώθηκαν; ΟΧΙ. Δεν μπορεί να γίνει δεκτό, δεν πρέπει να γίνει δεκτό, δεν πρέπει να το αποδεχτούν αυτοί που καλούνται να εγγυηθούν την ασφάλεια και την υγεία των πολιτών. Εμείς οι οικογένειες, δεν μπορούμε να το αποδεχτούμε.
Σε μερικές Ψυχιατρικές Κλινικές Γενικών Νοσοκομείων μπορούμε να βρούμε ειδική φρουρά, σε άλλες τις κάμερες κλειστού κυκλώματος, σε άλλες οι πόρτες έχουν την γνωστή μικρή τρύπα (το «χαφιέ», όπως οι πόρτες των κελιών στις φυλακές) και τα περιβάλλοντα δεν έχουν καμιά άνεση.
Κα όμως, ακόμα και όσον αφορά στις νοσοκομειακές παρεμβάσεις για τις επείγουσες καταστάσεις, βρίσκουμε, σε κάθε Περιφέρεια της Ιταλίας, εκπληκτικά παραδείγματα καλών υπηρεσιών και σωστών θεραπευτικών πρακτικών. Υπηρεσίες όπου δεν καθηλώνουν εδώ και τριάντα χρόνια, με τις πόρτες ανοιχτές, όπου δεν εφαρμόζεται το ηλεκτροσόκ, τα περιβάλλοντα είναι ζεστά και το προσωπικό δεν ζει σε συνθήκες μιας βαριάς ματαίωσης.
Το να παλεύουμε ενάντια σε χώρους που παραβιάζουν τα πιο στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα είναι ακριβώς το καθήκον μας και πρέπει να το κάνουμε χωρίς καμιά ταλάντευση γιατί είμαστε από την μεριά της λογικής. Το ίδιο το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στην Απόφασή του περασμένου χρόνου, «…υποστηρίζει ότι η προσφυγή στη βία είναι αντιπαραγωγική, το ίδιο όπως η αναγκαστική χορήγηση φαρμάκων και οποιαδήποτε μορφή νοσηλείας σε δομές με κλίνες και αναγκαστικής χορήγησης φαρμάκων πρέπει να είναι περιορισμένη σε χρόνο και, στο μέτρο του δυνατού, να επανεξετάζεται σε τακτά χρονικά διαστήματα και να πραγματοποιείται με την συγκατάθεση του ασθενή, ή εν απουσία αυτής, ως έσχατο μέσο, με την επικύρωση μιας πολιτικής/κοινοτικής αρχής….είναι της γνώμης, επιπλέον, ότι πρέπει να αποφεύγεται οποιαδήποτε μορφή περιορισμού της προσωπικής ελευθερίας, ιδιαίτερα οι καθηλώσεις για τις οποίες είναι αναγκαία μια παρακολούθηση, ένας έλεγχος και μια επαγρύπνηση των δημοκρατικών θεσμών, προκειμένου να διασφαλίζονται τα δικαιώματα των προσώπων και για να αποφευχθούν ενδεχόμενες καταχρήσεις τους».
Με δύναμη, λοιπόν, θέτουμε το ζήτημα των κακών πρακτικών στις ψυχιατρικές υπηρεσίες των Γενικών Νοσοκομείων και θα θέλαμε να γίνουν γνωστές απ΄ όλους, σ΄ όλο τον κόσμο, οι θετικές εμπειρίες των υπηρεσιών όπου εργάζονται με πλήρη σεβασμό σε σχέση με τα ανθρώπινα δικαιώματα, σεβόμενοι τις παραμέτρους της επάρκειας και της αποτελεσματικότητας. Στις καταστάσεις του ‘επείγοντος’ έχουμε την ανάγκη να μπορούμε να εμπιστευόμαστε τη νοσοκομειακή υπηρεσία χωρίς να πρέπει να φοβόμαστε ότι το αίτημα για θεραπεία μετασχηματίζεται σε ενέργειες που τραυματίζουν τα δικαιώματα και την υγεία των προσώπων. Και τα τελευταία αυτά χρόνια έχουμε καταγράψει στην Ιταλία μια μαζική αναβίωση των πρακτικών που θεωρούσαμε ότι είχαν φτάσει στην οριστική τους εγκατάλειψη. Ενας θαρραλέος νοσηλευτής αντιπαρατίθεται με τον Διευθυντή του πάνω στην πρακτική της μηχανικής καθήλωσης και της κλειδωμένης πόρτας και τονίζει : «δεν είμαστε μπροστά σε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης όταν ένα πρόσωπο, που δεν θέλει με κανένα τρόπο να κλειστεί σ΄ ένα ψυχιατρικό τμήμα, ρίχνει καμιά κλωτσιά στην πόρτα, φωνάζει, καταριέται, απειλεί….δεν είναι κατάσταση έκτακτης ανάγκης όταν ένα άτομο ενοχλεί πολύ γιατί είναι συγχυσμένο και είναι νύχτα…δεν είναι κατάσταση έκτακτης ανάγκης όταν φοβάται μόνο ότι θα πέσει από το κρεβάτι επειδή είναι ηλικιωμένη και αποπροσανατολισμένη…πιστεύω ότι έχει φτάσει η στιγμή να ξεκινήσουμε μια διαδρομή υπέρβασης αυτής της πρακτικής, όλο και πιο πολύ δύσκολο να την υπερασπιστεί κανείς. Είμαι σίγουρος ότι θα βρει τους νοσηλευτές, αν επαρκώς κινητοποιηθούν από τους υπεύθυνους και απελευθερωθούν από συγκεκριμένες συνθήκες, έτοιμους να δεσμευτούν προσωπικά με ενθουσιασμό».
Για να ξεπεράσουμε αυτές τις κριτικές νομίζουμε ότι πρέπει να επαναφέρουμε το ζήτημα στο κομβικό του σημείο. Να ξαναβάλουμε το ανθρώπινο πρόσωπο και τις ανάγκες του στο κέντρο υποστηρίζοντας τις υπηρεσίες κοινοτικής ψυχικής υγείας, με Κέντρα Ψυχικής Υγείας που να είναι σε θέση να εξασφαλίζουν την ανάληψη της φροντίδας 24 ώρες την ημέρα, 7 ημέρες την εβδομάδα. Με οργανικές θέσεις επαρκείς σε αριθμό και με όλες τις αναγκαίες επαγγελματικές φιγούρες, σε εφαρμογή των οδηγιών του Εθνικού Προγράμματος για την Ψυχική Υγεία (Progetto Obiettivo Nazionale Salute Mentale) και των Εθνικών Κατευθυντήριων Γραμμών, με επαρκείς οικονομικούς πόρους προκειμένου να δοθεί απάντηση στις πολλαπλές ανάγκες, τις οποίες εκφράζει το πρόσωπο που βιώνει την ψυχική οδύνη.
Ο δρόμος είναι αυτός της κοινωνικο-υγειονομικής ενσωμάτωσης/ολοκλήρωσης και του κοινού σχεδιασμού. Η κανονικότητα της ζωής.
Πρέπει επομένως να εξασφαλιστούν επενδύσεις για την στήριξη των Κοινωνικών Επιχειρήσεων και να υποστηριχτεί η κοινωνική ενσωμάτωση των προσώπων που παρακολουθούν οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας, επίσης και κυρίως διαμέσου της εργασίας, της εκπαίδευσης, της κατοικίας, της κοινωνικότητας, των συναισθηματικών σχέσεων.
Ένα θεμελιακό σημείο αυτής της διαδικασίας θεραπείας και ανάληψης της φροντίδας αφορά την διαμονή, το σπίτι. Και είναι σ΄ αυτό τα σημείο που συναντούμε μεγάλες λειτουργικές δυσκολίες από τη μεριά των υπηρεσιών μας, που οφείλονται, ακριβώς στην έλλειψη των πόρων. Εμείς πιστεύουμε ότι οι διαθέσιμες δομές για κατοικία στην ψυχική υγεία δεν πρέπει να διαφοροποιούνται από τις δομές που διατίθενται για τις κανονικές αστικές κατοικίες. Αυτό θα ευνοούσε την ενεργοποίηση ομάδων συγκατοίκησης, διαδρομές υποβοηθούμενης διαμονής, μικρών κοινοτήτων με διαφορετικό βαθμό βοήθειας ανάλογα με την ανάγκη καθενός, βελτιώνοντας την ποιότητα της ζωής και τους όρους της υγείας πολλών προσώπων που βιώνουν την εμπειρία της ψυχικής οδύνης. Σε διάφορες περιφέρειες προγραμματίζονται παρεμβάσεις αυτού του τύπου που δίνουν καλά αποτελέσματα. (Εάν υπάρχει χρόνος θα ήθελα να σας δείξω ένα βίντεο που παρουσιάζει μια αυτές τις εμπειρίες).
Είναι αναγκαίες εκστρατείες σε τακτά χρονικά διαστήματα για την ευαισθητοποίηση και την πάλη ενάντια στο στίγμα και τις προκαταλήψεις, με την εμπλοκή των σχολείων, του Πανεπιστήμιου, των τοπικών φορέων, της κοινωνίας των πολιτών.
Στην Ιταλία σκεπτόμαστε ότι πρέπει να διατρέξουμε, χωρίς περαιτέρω αναβολές, το δρόμο της οριστικής υπέρβασης των Δικαστικών Ψυχιατρείων. Υπάρχουν πολύ σημαντικές και θετικές εμπειρίες που δείχνουν ότι είναι δυνατό ν΄ αντιμετωπιστεί το πρόβλημα των ατόμων που είναι έγκλειστα στα Δικαστικά ψυχιατρεία διαμέσου εξατομικευμένων διαδρομών κοινωνικής επανένταξης. Αποκαθιστώντας τα άτομα στη ζωή, στην κοινότητά τους, στην οικογένειά τους. Δεν μπορούν πια να γίνονται ανεκτές οι απαράδεκτες και απάνθρωπες συνθήκες στις οποίες είναι αναγκασμένα να ζουν άτομα ευάλωτα των οποίων το μόνο φταίξιμο είναι ότι βιώνουν μια κατάσταση ψυχικής οδύνης. Στην Ιταλία επιβλήθηκαν πρόσφατα κυρώσεις από το Συμβούλιο της Ευρώπης για τις συνθήκες στις οποίες ζουν οι έγκλειστοι σ΄ αυτούς τους χώρους.
Η δική μας σταθερή αντίθεση στους απάνθρωπους χώρους και στις πρακτικές συνιστά το σύνθημα των ενεργειών μας. Δεν μπορούμε να επιτρέψουμε καθυστερήσεις, παραλείψεις, απροσεξίες, αδιαφορία.
Τα προβλήματα είναι επείγοντα, πολύπλοκα, αλλά αντιμετωπίσιμα και καθένας καλείται να εκπληρώσει το μέρος που τον αφορά.
Εμείς μπορούμε να ασκούμε πιέσεις στις Περιφέρειες με την καθημερινή μας δέσμευση, εμείς μπορούμε να συνεχίσουμε να ευαισθητοποιούμε την κοινή γνώμη, εμείς μπορούμε να συνεχίσουμε να κάνουμε αυτό που κάνουμε εδώ και δεκαετίες. Αλλά οι Κυβερνήσεις πρέπει να κάνουν το δικό τους μέρος.
Στην Ιταλία βρίσκεται σε εξέλιξη, από αυτή την Κυβέρνηση, με πρωτοβουλία μερικών μελών του κοινοβουλίου της κεντροδεξιάς, η προσπάθεια να ξαναφέρουν την ψυχιατρική σε μια διάσταση φυλακτική και κατασταλτική. Και εμείς οι οικογένειες είμαστε αποφασισμένες να αντιταχθούμε σ΄ αυτά τα σχέδια νόμου, που θα είχαν ως αποτέλεσμα την εκ των πραγμάτων κατάργηση του νόμου 180 και, ως εκ τούτου, το μετασχηματισμό του Νόμου για την Μεταρρύθμιση στην Υγεία, για την οποία όλος ο κόσμος μας ζηλεύει. Θέλουν να εισάγουν την προσφυγή στις παρατεταμένες αναγκαστικές νοσηλείες (διάρκειας 6 μηνών που θα μπορούν ν΄ ανανεωθούν), για να απαντήσουν σε καταστάσεις με το χαρακτήρα του επείγοντος, λύση που, πέρα από το να είναι επιζήμια και παράλογη από θεραπευτική σκοπιά, είναι σε αντίθεση με τον Συνταγματικό μας Χάρτη.
Χρησιμοποιούνται οι δυσκολίες και η οδύνη πολλών οικογενειών για να επιχειρηθεί μια αναθεώρηση του νόμου της μεταρρύθμισης και να μεταφέρουν τεράστιους δημόσιους οικονομικούς πόρους προς τις ιδιωτικές κλινικές, όπου θέλουν να κλείσουν τα άτομα που «δεν είναι συνεργάσιμα». Η δική μας θέση είναι, αντίθετα, για την υπεράσπιση των δημόσιων υπηρεσιών και για την εξατομίκευση και την υπέρβαση όλων εκείνων των χώρων, μέσα στους οποίους τα άτομα «ιδρυματοποιούνται για όλη τους τη ζωή» σε συνθήκες εγκατάλειψης.
Θέλουμε η Ιταλική κυβέρνηση να προωθήσει αυτό που είχε ήδη προσδιοριστεί από την προηγούμενη κυβέρνηση (και υποστηριχτεί από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα) και να κάνει μια προσεκτική καταγραφή στις Περιφέρειες, για το αν, σε όλη την εθνική επικράτεια, εξασφαλίζονται καλές υπηρεσίες ψυχικής υγείας προσανατολισμένες προς την ανάληψη της φροντίδας, σε εξατομικευμένη βάση και στην κατεύθυνση διαδρομών ανάρρωσης.
Στην Ιταλία, με το Νόμο της Υγειονομικής Μεταρρύθμισης Ν. 833 (που περιλαμβάνει τα άρθρα του νόμου της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης 180) το Κράτος αναγνωρίζει και εγγυάται σε όλους τους πολίτες το καθολικό δικαίωμα της υγειονομικής φροντίδας, ανεξάρτητα από τις οικονομικές και κοινωνικές τους συνθήκες και επιβεβαιώνει τη αρχή της ισότητας. Αναλαμβάνει, ως εκ τούτου, μια πλήρη υπευθυνότητα απέναντι στα πιο αδύναμα στρώματα. Συγκεκριμενοποιείται, έτσι, η αρχή της κεντρικότητας της προληπτικής παρέμβασης και στον κοινωνικό και στον υγειονομικό τομέα. Το δικαίωμα στην υγεία ως δικαίωμα να είμαστε καλά.
Εάν το Κράτος έχει αναλάβει αυτή την υποχρέωση απέναντι στους πολίτες, η κεντρική Κυβέρνηση και οι Περιφερειακές κυβερνήσεις έχουν την υποχρέωση να δημιουργήσουν τους οικονομικούς και οργανωτικούς όρους ώστε αυτό το καθολικό δικαίωμα να γίνεται σεβαστό.
Και οι πολίτες έχουν το δικαίωμα/καθήκον να επαγρυπνούν έτσι ώστε αυτά τα δικαιώματα να μη παραμελούνται…
Το καθήκον των συλλόγων μας είναι ακριβώς αυτό: να επαγρυπνούμε ώστε στα αγαπημένα μας πρόσωπα, που υποφέρουν ψυχικά, να εξασφαλίζεται το δικαίωμα να είναι καλά και σε όλους τους πολίτες το δικαίωμα να διατηρούν την ψυχική τους υγεία.